دسته: کشاورزی ارگانیک در گلخانه

زندگی سالم با کشاور زی ارگانیک

با افزایش جمعیت جهان،انسان ها برای تامین مواد غذایی شروع به دستکاری اکوسیستم کرده اند و این عمل باعث
از بین رفتن توازن طبیعت شده است.انسان ها در جهت بازده بیشتر محصوالت کشاورزی از سموم شیمیایی قوی
استفاده می کننددر صورتی که این سموم عالوه بر اینکه میکروارگانیسم های خاک را از بین می برد تاثیرات جزئی
و منفی در خود گیاه بر جای می گذارد که باعث کاهش عملکرد و کندی رشد محصوالت می شود که از طریق بافت
چربی در تغذیه حیوان وارد زنجیره غذایی انسان می شود.استفاده بیش از اندازه از سموم شیمیایی در مزارع و باغ ها
به منظور تولید محصول بیشتر باعث بروز بیماری های خطرناک و شیوع سرطان های مختلف می شود. در محیط
طبیعی یعنی جایی که بشر کمترین دخالت را در اکوسیستم دارد آفات و بیماری های گیاهی همیشه وجود دارند اما
در صورت عدم دخالت مستقیم بشر جمعیت آن ها همیشه در حال تعادل و به حد نرمال است.چون در طبیعت
دشمنان طبیعی وجود دارند و آفات را کنترل می کنند. باعث کاهش جمعیت آن ها به حدی می شوند که کمترین
خسارت به محیط زیست وارد شودکه این نوع کنترل را کنترل بیولوژیک می گویند. کنترل بیولوژیک پدیده ای
طبیعی است که هدف آن تنظیم جمعیت موجودات می باشد،کنترل بیولوژیک ممکن است به صورت طبیعی یا با
دخالت انسان اتفاق بیفتد که به این نوع کنترل،کنترل بیولوژیک کاربردی اطالق می شود.
واژگان کلیدی : اکوسیستم،سموم شیمیایی،آفات،کنترل بیولوژیک
Archive of SID
www.SID.ir
2
مقدمه :
تاریخچه علم بیولوژیک :
کنترل بیولوژیک آفت در ایران قدمتی بیش از ۰۵ سال دارد که به کنترل شپشک ها با استفاده از کفشدوزک در
شمال باز می گردد این تالش ها ادامه داشته و در سالهای اخیر مورد توجه بیشتری نیز قرار گرفته است .
تعریف کنترل بیولوژیک :
کنترل بیولوژیک یعنی استفاده از پارازیتوئیدها ، پرداتورها ، پاتوژن ها ، آنتاگونیست ها و یا میکروارگانیسم های
رقیب برای کاهش جمعیت یک آفت ، به طوری که آفت فراوانی کمتری داشته باشد و خساراتی کمتر از آنچه ممکن
می بود وارد سازد .
کنترل بیولوژیک ممکن است با دخالت هدفمند انسان صورت پذیرد و یا نتیجه عملی یک نیروی طبیعی خودجوش
باشد . کنترل بیولوژیک ممکن است برای پایین آوردن جمعیت آفت مزارع یا جنگل ها و یا برای تعدیل ناهماهنگی
های به وجود آمده در اثر ورود یک عامل جدید به محیطی طبیعی صورت پذیرد .
البته همه روش های غیرشیمیایی ، کنترل بیولوژیکی محسوب نمی شوند . اصالح نژاد گیاهان ، مبارزه زراعی و
کاربرد مواد شیمیایی عالمتی اگر با قصد تاثیرگذاری بر آفت به کار رود ، کنترل بیولوژیک نیست . این موارد زمانی
کنترل بیولوژیک محسوب می گردند که با هدف حمایت از دشمنان طبیعی به کار گرفته شوند. برای مثال اصالح
نژاد گیاهان به صورتی که برای آفات مسموم کننده بوده و یا به طریق دیگری موجب کاهش جمعیت آفات گردد ،
مبارزه بیولوژیک نیست . اما اگر این اصالح با هدف به وجود آوردن شرایطی بهتر برای زندگی و بقای پارازیتوئیدها یا
پرداتورها و فراهم شدن شرایط برای میزبان یابی و حمله به آفات باشد ، مبارزه بیولوژیکی به شمار می رود .
مواد شیمیایی حاصل از عصاره گیاهان یا میکروب ها که علیه آفات به کار می برند نیز مبارزه بیولوژیک نیست .
کنترل بیولوژیک یعنی پدید آوردن مجموعه ای که در آن جمعیت یک گونه توسط افرا گونه ای دیگر با مکانیزم
هایی نظیر شکارگری ، پارازیتیسم ، بیماری زایی یا رقابت محدود می شود.)موسوی ،9731)
مبارزه بیولوژیک و مدیریت تلفیقی آفات :
مبارزه بیولوژیک به خصوص در اراضی غیر مزروعی جنگل ، مرتع و نباتات زینتی ممکن است جدا از سایر اقدامات
دفع آفاتی صورت پذیرد اما بسیاری از آفات در یک محصول بایستی به طور همزمان کنترل شوند تا محصول خوبی
عاید گردد . در چنین مواردی ضرورت می یابد تا چندین روش متضاد دریک برنامه به اجرا در آید. سؤال اساسی در
تلفیق روشهای مختلف این است که کدام روش اولویت بیشتری دارد . در سالهای پس از 91۹۰ که استفاده از آفت
کش ها بسیار رایج بود ، غالباً استفاده از سموم در اولویت بود و مبارزه بیولوژیک یک اقدام فرعی محسوب می شد و
Archive of SID
www.SID.ir
3
غالباً هم به دلیل اثرات سوء سموم مصرفی بر دشمنان طبیعی نتیجه مطلوبی از مبارزه بیولوژیک به دست نمی آمد
و این عدم کارآیی را به حساب ناتوانی دشمنان طبیعی می گذاشتند .
در سالهای اخیر یعنی از 91۹۵ به بعد این معادله به نفع مبارزه بیولوژیک تغییر یافته و نظریه اداره انبوهی آفات بر
مبارزه بیولوژیک تأکید بیشتری دارد و بر این اساس حفظ دشمنان طبیعی و استفاده از مبارزه بیولوژیک از اولویت
برخوردار است .
برخالف گذشته اکنون استفاده از روشهایی که موجب از بین رفتن ویا تضعیف دشمنان طبیعی می گردد مجاز
نیست . کوشش در برقراری سیستمهای کنترل آفات که مبتنی بر مبارزه بیولوژیک باشد در بسیاری موارد مراحل
مقدماتی را طی می کند ولی در موارد متعددی نیز بسیار پیشرفته و کامل است .)1985 E.J,Hara O)
اهداف مبارزه بیولوژیک :
حشرات ، کنه ها ، علف های هرز ، عوامل بیماری زا و مهره داران جملگی ممکن است از اهداف کنترل بیولوژیک
باشند.
حشرات :
حشرات آفت از مهمترین اهداف مبارزه بیولوژیک بوده اند . بیش از ۰۹7 گونه حشره در جهان توسط 9۰۵۵ برنامه
مبارزه بیلوژیکی از طریق معرفی ) ورود ( حشره مفید مورد مبارزه قرار گرفته است . عالوه بر آن برنامه های حفاظت
و تکثیر انبوه عوامل بومی نیز به اجرا در آمده است . این حشرات متعلق به راسته های جورباالن ، دوباالن ، بال
غشائیان ، سخت بالپوشان ، بالپولک داران و تعدادی از راسته های دیگر بوده اند.
جورباالن از جمله حشراتی هستند که بیشترین موفقیت در مبارزه بیولوژیکی با آنها از طریق معرفی حشرات مفید
حاصل شده است از دالیل این موفقیت می توان جابه جایی زیاد این حشرات همراه با محموله های تجاری به لحاظ
ریزی و از دید پنهان ماندن و همچنین وجود گونه های زیادی آز آفات مهم در این رده و فراوانی و تنوع دشمنان
طبیعی آنها برشمرد . .)موسوی ،9731)
روشهای کلی کنترل بیولوژیک :
مبارزه بیولوژیکی به مفهوم به کارگیری دشمنان طبیعی به منظور تقلیل جمعیت آفت است . سه روش عمده برای
استفاده از دشمنان طبیعی وجود دارد . حفاظت ، معرفی و انبوه سازی یاافزون سازی . از میان این روش ها معرفی
روشی است که بیشترین اثر را در حل مشکالت مبارزه با حشرات و علفهای هرز داشته ولی به ندرت برای کنترل
بیماری های گیاهی به کار رفته است .
Archive of SID
www.SID.ir
4
کنترل بیولوژیک پدیدهای طبیعی است که هدف آن تنظیم جمعیت موجودات میباشد. کنترل بیولوژیک ممکن
است به صورت طبیعی یا با دخالت انسان اتفاق بیافتد، که به این نوع کنترل، کنترل بیولوژیک کاربردی اطالق
میشود.
کنترل بیولوژیک شامل سه موضوع اصلی است :
9.انواع موجودات آفت هدف
۰.انواع دشمنان طبیعی
7.روش های بکارگیری دشمنان طبیعی
1-انواع موجودات آفت هدف
الف( بطور کلی حشرات مهمترین گروه از موجوداتی هستند که در برنامههای کنترل بیولوژیک به عنوان هدف مطرح
بودهاند. آفات )حشرات( به دلیل ازدیاد، تنوع گونه و مهاجرت به نقاط جدید موجبات ورود حشرات شکارگر از مناطق
دیگر را برای کنترلشان ایجاد کردهاند.
اما مهم ترین راستهای که تعدادی از گونههای آن تحت کنترل بیولوژیک قرار گرفتهاند راسته (Hemiptera(
میباشد.
راسته (Homoptera (در بر گیرنده شتهها، شپشکها، سفیدبالکها و پسیلها میباشند. همین حشرات هستند
که در روی گیاهان زینتی جزء مهمترین آفات محسوب میشوند لذا امکان کنترل بیولوژیک آفات گیاهان زینتی
بسیار زیاد است.
بدلیل اینکه تعداد زیادی از گونههای راسته (Homoptera (به همراه گیاهان زینتی و محصوالت کشاورزی از
منطقه پراکنش بومی خود وارد منطقه جدیدی شدند که فاقد دشمنان طبیعی بودند. لذا برای مبارزه با این آفات،
دشمنان طبیعی این حشرات نیز از منطقه پراکنش آنها به منطقه جدید وارد شدند تا تحت کنترل در آیند. در
ضمن بسیاری از حشرات این راسته مانند شپشکها غیر متمرکز بوده بنابراین امکان کنترل بیولوژیک آنها فراهم
است.
ب( گروه دیگری از حشرات مورد نظر در برنامه های کنترل بیولوژیک کنه ها هستند. مخصوصاً سه خانواده
(Eriophidae) ،(Tarsonemidae) ،(Tetranychidae(جزء مهمترین کنههای گیاهخوار هستند که بر علیه
آنها کنترل بیولوژیک انجام شده است.
ج( دسته دیگر این حشرات، حلزونها و رابها هستند که به آنها لیسَک نیز گفته میشود. برای کنترل بیولوژیک
حلزونها و رابها کوششهایی انجام شده است ولی نتیجه بخش نبوده است.
د( گروه دیگری از موجودات مورد بحث، علفهای هرز هستند، بطور کلی 99۱ گونه از علفهای هرز در 7۰ خانواده
Archive of SID
www.SID.ir
5
با عنوان هدف برنامههای کنترل بیولوژیک تاکنون مطرح بودهاند که ۰۵ درصد آنها متعلق به سه خانواده
.هستندAsteraceae ،Mimosacea ،Cactacea
ذ( عالوه بر اینها، بیماریهای گیاهی و مهرهداران هم میتوانند از اهداف برنامههای کنترل بیولوژیک باشند، حتی
انسان میتواند در برنامههای کنترل بیولوژیک به عنوان یک هدف قلمداد شود.
۰-انواع دشمنان طبیعی
الف( حشرات پارازیتوئید از عمومیترین دشمنان طبیعی آفات به شمار میآیند که در برنامههای کنترل بیولوژیک به
روشهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرند. برنامههای کنترل بیولوژیک در مورد حشرات پارازیتوئید بیشتر
دربارهی دو راسته (Hymenoptera (یا بالغشائیان و زنبورها یا (Diptera (میباشد.
در راسته(Hymenoptera ، (زنبورهای باال خانواده (Ichneumonoidae (و بخصوص دو خانواده
(Braconidae(و (Ichneumonidae(دارای اهمیت بیشتری هستند.
در خانواده(Braconidae ، (تمام گونههای زیر خانوادهی (Aphidiinae (بدون استثنا پارازیتوئید، شپشکها
هستند و در برنامههای کنترل بیولوژیک آفات گلخانهای مورد استفاده قرار میگیرند.
از خانواده زنبورها ، باال خانواده (Chalcidoidea (از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند. در این باال خانواده،
خانوادههای (Aphelinidae), (Pteromalidae), (Encyrtidae (و (Eulophidae (از مهمترین دشمنان
طبیعی آفات گیاهان زینتی هستند.
گروه دیگری از پارازیتوئیدها، متعلق به راسته (Diptera (یا دو باالن خانواده (Tachinidae (فوقالعاده حائز
اهمیت هستند.
ب( گروه دیگر از دشمنان طبیعی، حشرات شکارگر هستند که از انوع گونههای گیاهخوار تغذیه میکنند. مهمترین
شکارگرها در راسته (Hemiptera (مثل خانواده (Anthocoridae (خانواده (Nabidae (در راسته
(Coleoptera(خانواده (Coccinellidae (که به آنها کفشدوزکها اطالق میشود و تعدادی دیگر از خانوادهها
مثل خانواده (Carabidae (و در راسته بالتوریها خانواده (Chrysopidae (بخصوص بالتوری Chrysoperla(
(carnea و در راسته (Diptera (خانوادههای (Syrphidae (و (Cecidomyiidae (از اهمیت ویژهای
برخوردارند.
ج( گروه دیگر از عوامل بیماریزا، بندپایان هستند. مهمترین عوامل بیماریزای بندپایان مربوط به ویروسها،
نماتدها، تک سلولیها، قارچها و باکتریها هستند.
در بین باکتریها، باکتریهای گونه (Bacillus(مانند ,(anisopliae Bacillus) (Thuringiensis Bacillus(
Bacillus) (sphaerieus ،از جمله باکتریهایی هستند که برای کنترل گروههای مختلفی از حشرات مورد
استفاده قرار میگیرند.
در گروه ویروسها، شانزده خانواده از ویروسها با حشرات ارتباط دارند ولی خانواده(Baculoviridae (دارای
اهمیت بیشتری است و برای کنترل حشرات به کار می رود.
Archive of SID
www.SID.ir
6
ویروسها برای تولید مثل نیاز به جسم موجود زنده دارند، یعنی آنها در داخل موجود زنده تکثیر پیدا میکنند در
حالیکه باکتریها براحتی بر روی مخمرها تکثیر میشوند. به همین دلیل استفاده از باکتریها در کنترل بیولوژیک
حشرات توسعه یافته و کاربرد بیشتری دارد.
د( گروه دیگر از دشمنان طبیعی قارچها هستند بخصوص قارچهای خانواده (Entomophthoraceae (و زیر
گروههای (Zygomycotina (و(Deutromycotina (که برای کنترل حشرات و گیاهان زینتی مخصوصاً گونهای
به نام (lecanii Verticillium (مورد استفاده قرار میگیرد.
ذ( دسته دیگر از عوامل کنترل حشرات، تک سلولیها هستند، شاخههای (Apicomplexa (و (Microspora (از
مهم ترین تک سلولی ها هستند که بر روی حشرات ایجاد بیماری میکنند . مخصوصاً تک سلولی های جنس
(Nosema (از اهمیت بیشتری برخوردارند. تعدادی از گونه های این جنس بصورت تجارتی تولید شدهاند و برای
کنترل ملخ ها و آبدزدکها مورد استفاده قرار گرفتهاند.
ر( گروه دیگر از حشرات مورد استفاده در کنترل بیولوژیک، حشراتی هستند که از علفهای هرز تغذیه میکنند. در
این بین خانوادههای (Chrysomelidae (و(Curcurlionidae (از راسته (Coleoptera (و (Pyralidae (از
راسته(Lepidoptera (از اهمیت زیادی برخوردارند.
کنترل بیولوژیک شپشکها :
کنترل بیولوژیک شپشکهای نرم تن
شپشکهای نرم تن متعلق به خانواده (Coccidae(میباشند. تعدادی از مهمترین گونههای این خانواده که در روی
محصوالت گلخانهای و گیاهان زینتی ایجاد خسارت می کنند عبارتند از:
– hesperidum Coccus۱
– Saissetia oleae۲
– Saissetia coffeae۳
مهمترین پارازیتوئیدهای شپشکهای نرم تن متعلق به خانواده (Aphelinidae(و (Encyrtidae(هستند.
از خانواده (Encyrtidae (مهمترین گونه متعلق به جنس (Metaphycus (و (Encyrtus (هستند. جنس
Metaphycus) (helvolusدر کشور ایران وجود دارد و به عنوان یکی از عوامل کنترل بیولوژیک تکثیر و در
گلخانهها و در روی گیاهان زینتی رهاسازی میشود که میتواند شپشکهای نرم تن را تحت کنترل در بیاورد.
گونه دیگری که در کنترل بیولوژیک مورد استفاده هستند زنبورهایی به طول ۰ میلیمتر میباشند که مراحل
مختلف پورگی شپشکهای نرم تن را پارازیته میکنند. در این گونه، حشرات ماده زرد رنگ و حشرات نر تا حدودی
تیره تر هستند.
Archive of SID
www.SID.ir
7
هر حشره ماده در طول روز ۰ شپشک ماده را پارازیته میکند و چندین برابر این تعداد را از طریق تغذیه از بین
میبرد. در حقیقت زنبورها هم شکارگر هستند و هم پارازیتوئید.
رشد کامل حشرات در 7۵ درجه سانتیگراد حدود 99 روز و 9۹ درجه سانتیگراد حدود 77 روز به طول میانجامد.
از خانواده (Encyrtidae (مهمترین گونه متعلق به جنس (Metaphycus (و (Encyrtus (هستند. جنس
Metaphycus) (helvolusدر کشور ایران وجود دارد و به عنوان یکی از عوامل کنترل بیولوژیک تکثیر و در
گلخانهها و در روی گیاهان زینتی رهاسازی میشود که میتواند شپشکهای نرم تن را تحت کنترل در بیاورد.
گونه دیگری که در کنترل بیولوژیک مورد استفاده هستند زنبورهایی به طول ۰ میلیمتر میباشند که مراحل
مختلف پورگی شپشکهای نرم تن را پارازیته میکنند. در این گونه، حشرات ماده زرد رنگ و حشرات نر تا حدودی
تیره تر هستند.
هر حشره ماده در طول روز ۰ شپشک ماده را پارازیته میکند و چندین برابر این تعداد را از طریق تغذیه از بین
میبرد. در حقیقت زنبورها هم شکارگر هستند و هم پارازیتوئید.
رشد کامل حشرات در 7۵ درجه سانتیگراد حدود 99 روز و 9۹ درجه سانتیگراد حدود 77 روز به طول میانجامد.
از خانواده (Encyrtus (به گونهای بنام (lecaniorum Encyrtus (وجود دارد که نوعی زنبور پارازیتوئید است و
برای کنترل شپشکهای نرم تن در گلخانهها رهاسازی میشود. در خانواده (Aphelinidae (مهمترین شپشکهای
نرم تن پارازیتوئید متعلق به گونه (Coccophogus (هستند. از این گونه (lycimnia Coccophagus(گونهای
است که در ایران نیز وجود دارد. این گونه تقریباً در تمام نقاط دنیا پراکنده میباشد، و برای کنترل بیولوژیک بعضی
شپشکهای نرم تن مورد استفاده قرار میگیرد.
گروه دیگر از شپشکهایی که بر روی گیاهان زینتی و گلخانهای فعال هستند، شپشکهای آردآلود میباشند. این
گروه متعلق به خانواده (Pseudococcidae (هستند. تعدادی از مهمترین شپشکهای این خانواده بر روی گیاهان
زینتی عبارتند از :
۱ – Pseudococcus citri
۲ – adonidum Pseudococcus
۳ – Pseudococcus obscorus
مهمترین دشمنان طبیعی این شپشکها، کفشدوزکهای خانواده (Coccinellidae (مخصوصاً گونهای بنام
(montrouzieri Cryptolaemus(است که این گونه درایران بصورت تجارتی تولید میشود و برای کنترل
شپشکهای نرم تن، بخصوص در شمال کشور کاربرد دارد. طول این کفشدوزک در حدود چهار تا پنج میلی متر
استو بدنی قهوهای و سری نارنجی رنگ دارد. این حشرات بعد از پنج روز از آغاز جفتگیری، شروع به تخمگذاری
میکنند. کفشدوزکهای ماده تخم خود را در داخل جوانه های گیاهان مخصوصا در داخل توده های تخم شپشک
های آرد آلود قرار می دهند و در مدت عمر خود قادر هستند حدود ۰۵۵ تخم شپشک های آرد آلود را مورد تغذیه
Archive of SID
www.SID.ir
8
قرار بدهند. الرو و حشرات کامل کفشدوزکها از مراحل مختلف شپشک های آرد آلود تغذیه می کنند. اما حشرات
کامل برای تغذیه ترجیحا از تخم و الروهای سنین اولیه و الروهایی که به رشد کامل رسیده اند و همچنین مراحل
مختلف رشدی شپشک های آرد آلود تغذیه می کنند.
کفشدوزکهای (montrouzieri Cryptolaemus (گونهای پلیفاژ (Polyphage(هستند، عالوه بر شپشکهای
آردآلود از شپشکهای نرم تن (Coccidae (نیز تغذیه میکنند.
در دمای ۰9 درجه سانتیگراد هر الرو این حشرات حدود ۰۰۵ تا 7۵۵ پوره سنی 2-3 شپشکهای آردآلود را مورد
تغذیه قرار میدهند تا به رشد کامل برسند.
درجه حرارت تاثیر فوقالعاده زیادی بر سیکل زندگی و دوره رشدی این کفشدوزکها دارد. به عنوان مثال در 7۵
درجه سانتیگراد، مدت زمان الزم برای رشد کامل این حشرات حدود ۰۰ روز میباشد اما در 9۹ درجه سانتیگراد
این مدت به 3۰ روز افزایش مییابد.
حداکثر کارآیی این کفشدوزکها در چه شرایطی میباشد؟ در دمای باالی 7۰ درجه سانتیگراد و زیر 9۱ درجه
سانتیگراد این حشرات فاقد توانایی تولید مثل( غیرفعال( هستند. بهترین دما برای فعالیت این کفشدوزکها ۰۹
درجه سانتیگراد میباشد.
گروه دیگر از دشمنان طبیعی شپشکهای آردآلود زنبورهای پارازیتوئید، مخصوصاً خانواده (Encyrtidae(
میباشند.
گونهای از این خانواده زنبورهایی با نام (dactylopii Leptomastix (هستند که طول بدن آنها ۰ میلیمتر است
و تخمشان را در داخل بدن پورههای سنین مختلف شپشکها قرار میدهند. این زنبورها در واقع یک پارازیتوئید
داخلی یا (Endoparasitoid(هستند. تخم این حشرات پس از قرار گرفتن در داخل بدن شپشکهای آردآلود
تفریغ میشوند و الرو آنها محتویات بدن شپشک آردآلود را مورد تغذیه قرار میدهد و نهایتا ً در داخل بدن شپشک
تبدیل به شفیره میگردند. شفیره این حشرات پس از مدتی تبدیل به حشره کامل گشته و حشره کامل از طریق
سوراخی که در پوسته شپشک آردآلود ایجاد میکند از آن خارج میگردد.
زنبور دیگری که برای کنترل بیولوژیک شپشکها مورد استفاده قرار میگیرد، زنبوری بنام Anagyrus(
(pseudcocciاز خانواده (dactylopii Leptomastix (است. طول دورهی زندگی این زنبور کوتاه است.
زنبورهای ماده این گونه به رنگ قهوهای و شاخک آنها سفید است. این زنبورها به طور انبوه تکثیر میشوند و در
محیط های گلخانه ای رها سازی میشوند و به خوبی میتوانند آفات را تحت کنترل در آورند.
کنترل بیولوژیک آفات در گلخانه، نسبت به کنترل بیولوژیک آنها در محیطهای طبیعی کامالً قابل دسترسی
میباشد. بنابراین استفاده از سموم در محیطهای گلخانهای و بر روی گیاهان زینتی الزم نیست، بلکه با استفاده از
دشمنان طبیعی در محیطهای گلخانهای مبارزه با آفات انجام میگیرد.
Archive of SID
www.SID.ir
9
کنترل بیولوژیک شته ها :
شته ها :
شته ها متعلق به خانواده آفیدیده (Aphididae (هستند و تعدادی از آنها از مهمترین آفات محصوالت گلخانهای
محسوب میشوند. مهم ترین دشمنان طبیعی شته ها زنبور های پارازیتوئید خانواده آفی دیئیده (Aphidiidae(
هستند که در برخی از منابع بعنوان زیر خانوادهها آفیدئینه (Aphidiinae (از خانواده براکونیده (Braconidae(
ذکر میشود. در این خانوادهها تعدادی از گونهها از جنسهای مختلف مانند زنبورهای جنس پروان (Proan ،(
الیزیفلبوس (Lysiphlebus ،(افدروس (Ephedrus (و تریاکسیس (Trioxys (وجود دارند که صرفاً پارازیتوئید
گونههای مختلف شته ها هستند.
بطور کلی زنبورهای پارازیتوئید خانواده آفیدیده به طول حدود ۰ تا 7 میلیمتر و عموماً به رنگ سیاه هستند. این
زنبورها بعد از جفت گیری تخمشان را در داخل بدن شتهها قرار میدهند و بصورت ایندو پارازیتوئید یا پارازیتوئید
داخلی الروهایشان در داخل بدن شتهها رشد و نمو میکنند تا اینکه به مرحله حشره کامل برسند. بعد از رشد و نمو
کامل الرو در داخل بدن شتهو تبدیل به شفیره، بدن شته بصورت مومیایی و به رنگ زرد تا قهوهای بنظر میرسد .
درحالیکه بدن شتههای دیگر پارازیته شده توسط برخی از زنبورهای پارازیتوئید به رنگ سیاه درمیآید. همچنین
زنبور کامل همانند زنبورهای پارازیتوئید شپشکها بعد از رشد و نمو کامل الرو با ایجاد یک سوراخ در پوست بدن
شته، از آن خارج میشود. بطور کلی در شرایط معمولی و دمای حدود ۰۰ تا 7۵ درجه سانتیگراد، مرحله زندگی
این زنبورها حدود 9۰ تا ۰۵ روز به طول میانجامد.
خانواده آفلینیده (Aphelinidae (از دیگر زنبورهای پارازیتوئید شته ها هستند که از نظر اندازه کوچکتر از
زنبورهای خانواده آفیدئیده هستند و طول بدنشان عموماً حدود یک میلیمتر است. در این خانواده گونه های
آفلینوس (Aphelinus (و آفلینوس آسیکیس (asychis Aphelinus (از پارازیتوئیدهای شته ها محسوب
میشوند و از نظر بیولوژیک بسیار شبیه به زنبورهای خانواده آفیدئیده میباشند. با این تفاوت که بعضی از گونه های
زنبورهای خانواده آفیلینیده (Aphelinidae (اِکتوپارازیتوئید هستند یعنی تخمشان را روی بدن شته ها قرار
میدهند تا الروشان بصورت خارجی از بدن شته ها تغذیه کنند.
گروه دیگری از دشمنان طبیعی شته ها، شکارگرها هستند. در بین آنها پشه های از خانواده سسید و میئیده
(Cecidomyiidae (به نام آفیدولتسآفیدومیزال (aphidomyzal Aphidoletes (از مهمترین شکارگرهای
شتهها است که در شرایط گلخانهای برروی گیاهان زینتی بعنوان عامل کنترل بیولوژیک تکثیر و رهاسازی میشود.
طول بدن این پشه حدود ۰ میلیمتر است و در جنس ماده شاخک ها کوتاه است. نرها دارای شاخکهای بلند و نخی
بوده و پاهای نسبتاً بلند و بدن بسیار ظریفی دارند. طول عمر حشرات کامل حدود یک هفته است .حشرات کامل
عموماً از عَسَلکی که از شته ها ترشح میشود که در واقع شیره گیاهی تغذیه میکنند و تخمهایشان را روی برگ
گیاهان در داخل جمعیت شته ها قرار میدهند و بعد از خارج شدن از الرو شروع به تغذیه از مراحل مختلف شتهها
میکنند.
گروه دیگری از دشمنان طبیعی شته ها ، شکارگرها هستند. در بین آن ها پشه های از خانواده سسیدومیئیده
(Cecidomyiidae(به نام آفیدولتسآفیدومیزال (aphidomyzal Aphidoletes(از مهمترین شکارگرهای شته ها است
که در شرایط گلخانهای برروی گیاهان زینتی بعنوان عامل کنترل بیولوژیک تکثیر و رهاسازی میشود. طول بدن این
پشه حدود ۲ میلیمتر است و در جنس ماده شاخکها کوتاه است. نرها دارای شاخک های بلند و نخی بوده و پاهای
نسبتا بلند و بدن بسیار ظریفی دارند. طول عمر حشرات کامل حدود یک هفته است . از َع َسلکی
حشرات کامل عموما
Archive of SID
www.SID.ir
10
که از شتهها ترشح میشود که در واقع شیره گیاهی تغذیه میکنند و تخمهایشان را روی برگ گیاهان در داخل جمعیت
شته ها قرار میدهند و بعد از خارج شدن از الرو شروع به تغذیه از مراحل مختلف شتهها میکنند.
طول بدن الرو سن اول در حدود 7/۵ میلیمتر و الروهای کامل حدود دو تا سه میلیمتر هستند. الروهای اولیه از
پورهسنین اول شته ها و الروهای کامل از کلیه مراحل مختلف شته ها تغذیه میکنند. مرحله جنینی آنها حدود ۰
تا 7 روز طول میکشد و بطور کلی این پشه ها حدود ۱۵ گونه از شته ها را مورد تغذیه قرار میدهند، به عبارت دیگر
پلیفاژ(Polyphage(هستند.
از دیگ ر شکارگر ها که برای کنترل شته ها مورد استفاده قرار می گیرند با ل توری های خانواده کرایزوپیده
مخصوصا ه های بنام کرایزوپرالکارنئا (carnea Chrysoperla(است. این گونه تخم هایش را (Chrysopidae (گون
که دارای ساقهای بوده، در زیر یا روی سطح برگ گیاهان قرار میدهد و بعد از آنکه الروها خارج شدند با قطعات
دهانی مکنده خودشان به تغذیه از شته ها میپردازند. )بر خالف کفشدوزک ها که تمام بدن شته را مورد تغذیه قرار
میدهند این بالتوریها با قطعات دهانی مکنده خودشان محتویات بدن شته ها را مورد تغذیه قرار میدهند و پوست یا جسد
آنها را استفاده نمیکنند.(
سپس در زیر برگ گیاهان در داخل یک پیله ابریشمی تبدیل به شفیره میشوند که بعد از سپری شدن مرحله
شفیرگی که ممکن است حدود یک تا دو هفته طول بکشد حشرات کامل ظاهر میشوند.
از دیگر دشمنان طبیعی شته ها، سنهای خانواده آنتوکوریده(Anthocoridae (هستند. سنها از راسته همیپترا
مخصوصاً گونههایی از جنس اوریوس (Orius (مانند اوریوس ایندیسیوس (indisiosus Orius(از شتهها در
گلخانهها و روی گیاهان زینتی تغذیه میکنند.
این سنها هم مانند بالتوریها دارای قطعات دهانی زننده مکنده هستند و خرطوم و استایلِتهای مربوط به آرواره
های باال و پایین خود را داخل بدن شته ها فرو میکنند و محتویات و مایع بدن شته ها را مورد تغذیه قرار میدهند.
از دیگر دشمنان طبیعی شته ها که احتماالً اکثر مردم آنها را در طبیعت مشاهده کردهاند کفشدوزک ها هستند.
گونه هایی از کفشدوزک ها مانند کفشدوزک هفت نقطه های ککسینال سپتمپونکتاتا Coccinella(
(septempunctataو هیپودامیا وریهگاتا (variegata Hyppodamia (هم در مرحله الروی و هم در مرحله
حشره کامل از شته ها تغذیه میکنند و از عوامل مهم کنترل بیولوژیک شته ها هستند.
عموماً کفشدوزکها طیف وسیعی از شتهها را مورد تغذیه قرار میدهند و از یک گونه خاص از شتهها تغذیه نمیکنند.
اگر در محیط گلخانهای فقط ۰ یا 7 نوع کفشدوزک رها شود تمام شتهها را از بین میبرند. بطوریکه کفشدوزک 3
نقطهای حدود ۰۵ نوع شته را تغذیه میکند یا به عبارت دیگر پلیفاژ است.
گروه دیگری از دشمنان طبیعی شتهها، قارچها هستند. قارچ ورتیسیلیوم لیکانی (lecanii Verticilium(به عنوان
یکی از عوامل مهم کنترل بیولوژیک شته ها بصورت تجارتی تکثیر میشود و مورد استفاده قرار میگیرد. اسپورهای
این قارچ در محیطهای گلخانهای میباشند و بعد از اینکه اسپورها در محیط مرطوب جوانه میزنند مسیلیومهایشان
وارد بدن شته ها شده که باعث از بین رفتن آنها میشود.
Archive of SID
www.SID.ir
11
کنترل بیولوژیک سفید با لکها و کنه ها :
سفید بالکها متعلق به خانواده آلیرودیده (Aleyrodidae (میباشند که حداقل سه گونه از آنها در کشور ما از
اهمیت فوقالعاده زیادی برخوردارند و عبارتند از:
(vaporariorum Trialeurodes (سفید بالک گلخانه .1
(tabaci Bemisia (ب سیا تاباسی ِمی .2
(orgentifolii Bemisia (ب سیا اورجنتیفولی ِمی .3
دو گونه اخیر عمدتاً در شرایط مزرعهای و صحرایی از آفات مهم گیاهان بویژه پنبه هستند ولی بدلیل وسیع بودن
طیف میزبانی آنها در روی گیاهان زینتی و محصوالت گلخانهای نیز فعالیت میکنند. سفید بالک گلخانه با شرایط
گلخانهای تکامل و سازش پیدا کرده و یکی از آفات مهم و کلیدی محصوالت گلخانهای است.
این آفات تخم هایشان را از طریق ساقه بسیار کوتاهی داخل بافت گیاهان قرار میدهند. بعد از اینکه تخم تفریغ شد
و الروها خارج شدند، با قطعات دهانی زننده مکنده خود شروع به تغذیه از شیره گیاهی میکنند و باعث زرد شدن و
در جمعیتهای باال باعث ریزش و خشک شدن برگ گیاهان میشوند.
از مهمترین پارازیتوئید آفات محصوالت گلخانهای، میتوان به زنبورهای خانواده آفلینیده (Aphelinidae (اشاره
کرد. در این خانواده گونههای مختلف جنس اِنکارسیا (Encarsia (از دشمنان طبیعی و مهم این آفات هستند. در
بین گونههای جنس اِنکارسیا گونهای به نام انکارسیا فورمازا(formosa Encarsia (انتشار جهانی دارد و به عنوان
یک فرآورده بیولوژیک و دشمن طبیعی تکثیر شده، و برای کنترل سفیدبالکها در شرایط گلخانهای رها سازی
میشود.
طول بدن این زنبور حدود یک میلیمتر بوده و قسمت قفسه سینه آن سیاه رنگ و شکمش زرد رنگ است، تخم خود
را در داخل بدن پورههای سنین مختلف (Trialeurodes (قرار میدهد و بجز حشره کامل بقیه مراحل رشدی آن
در داخل بدن میزبان سپری میشود. بعد از کامل شده حشره، زنبور بالغ از طریق جویدن پوسته بدن میزبان از آن
خارج میشود.
زنبور انکارسیا فورمازا را بر روی میزبان طبیعی یعنی سفید بالک گلخانهای و بر روی گیاه توتون بصورت انبوه تکثیر
کردهاند. گاهی بر روی یک برگ توتون میتوان هزار عدد از این زنبور را تکثیر و در گلخانهرها سازی کرد، تولید نتاج
نر در این زنبور بسیار نادر و کم است.
در تعدادی از زنبورهای پارازیتوئید خانواده آفلینیده (Aphelinidae (مخصوصاً گونههای جنس انکارسیا
(Encarsia(مانند انکارسیا فورموزا و انکارسیا لوتهآ (lutea Encarsia (تولید نتایج نر از طریق هیپر پارازیتیسم
(parasitism Hyper(یا اتو پارازیتسم (parasitism Auto (است . هیپر پارازیتیسم به پدیدهای گفته میشود
که یک پارازیتوئید، پارازیتوئید دیگر را پارازیته میکند، در اتو پارازیتیسم یک پارازیتوئید نتاج خودش را پارازیته
میکند.
در تعدادی از زنبورهای خانواده آفلینیده، پدیده اتو پارازیتیسم دیده میشود یعنی تولید نتاج نر از طریق پارازیته
کردن نتایج مادهی گونه خودش بوجود میآید.
Archive of SID
www.SID.ir
12
در شرایط گلخانهای طول عمر زنبورهای ماده در دمای 9۹ تا 7۵ درجه سانتیگراد حدود ۰3 الی 7۵ روز است،
بنابراین طول عمر زنبورهای کامل بشدت تحت تأثیر دما است.
تعداد تخمهایی که هر حشره ماده میگذارد. بین ۰۵ تا 7۰۵ عدد متغیر است و عوامل مختلفی از جمله ساختمان
سطح برگ گیاهان در میزان کارآیی این زنبورها فوقالعاده مؤثر است. این زنبورها بر روی گیاهانی که سطح
برگهایشان کرکدار است از کارآیی خوبی برخوردار نیستند. در کشورهای اروپایی و آمریکایی این زنبورها به فراوانی
تکثیر میشوند و برای کنترل بیولوژیک مگسهای سفید یا سفید بالکها مورد استفاده قرار میگیرند. در سال 911۹
در سطحی حدود چهار هزار هکتار در کشورهای آمریکایی و اروپایی از این زنبورها برای کنترل بیولوژیک سفید
بالکها استفاده شد.
از دیگر عوامل کنترل سفید بالکها قارچهای ورتیسیلیوم لکانئی (lecanii Verticilium (و آشرسونیا آلیرودیس
(aleyrodis Aschersonia(هستند. بعضی از فرآوردههای قارچ ورتیسیلیوم لکانئی مثل ورتالک (Vertalec(
برای کنترل شتهها مورد استفاده قرار میگیرد و فرآوردههای دیگر آن مانند مایکوتال (Mycotal (برای کنترل
سفید بالکها بکار میرود.
قارچ آشرسونیا آلیرودیس در روی حشرات کامل و تخمهای بمیسیا تاباسی (tabaci Bemisia (و تریالئورودیس
وپاراریوروم (vaporariorum Trialeurodes (عموماً ایجاد خسارت نمیکند بلکه فقط مراحل پورگی این آفات را
مورد حمله قرار میدهد. و در محیطهایی که تخم این قارچ پاشیده نشده است، نمیتواند گسترش پیدا کند. برخالف
قارچ ورتیسیلیوم لکانئی که میتواند در سطح برگ گیاهان گسترش یابد این گونه نمیتواند پراکنش خودش را
افزایش بدهد.
از دیگر دشمنان طبیعی سفید بالکها میتوان به کفشدوزکها اشاره نمود که بعضی از گونههای آنها برای کنترل این
آفات مورد استفاده قرار گرفتهاند . از جمله گونه این کفشدوزکها دلفاستوس پوسیلوس (pusilus Delphastus(
است که از دشمنان طبیعی مهم این آفات بشمار میرود.
مبحث کنترل بیولوژیک کنه های تارتن :
از کنه های تارتن متعلق به خانواده تترانیکیده (Tetranychidae (گونه تترانیکوس اورتیکه Tetranychu(
(urticaeاز مهمترین آفات محصوالت گلخانهای است که تخمهایش را در سطح گیاهان قرار میدهد و بعد از اینکه
تخمها تفریغ و پوره ها خارج میشوند با کلیسرهایشان شروع به تغذیه از شیره گیاهی میکنند و در نتیجه به گیاه
خسارت وارد میکنند.
یکی از مهمترین دشمنان طبیعی این کنهها فیتوزئولوس پرسیمیلیس (persimilis Phytoseiulus (است که
پرداتور (Predator (یا شکارگر بوده و برای کنترل بیولوژیک کنههای تارتن در بسیاری از نقاط دنیا مورد استفاده
قرار گرفته است. در سال 91۱۵ این کنه را از روی یک محموله گل ارکیده که از شیلی به آلمان وارد شده بود
شناسایی کردند. سپس به روشهای تکثیر انبوه آن مبادرت ورزیدند و سرانجام در سال 911۹ در سطحی معادل
حدود هشت هزار هکتار از این کنه پرداتور برای کنترل کنههای تارتن استفاده کردند. این شکارگرها را میتوان
براحتی بر روی کنه تارتن و روی لوبیا پرورش داد
Archive of SID
www.SID.ir
13
کنترل بیولوژیک مگس های مینور و پروانهها :
مگسهای مینوز
مگسهای مینوز از جمله آفات مهم محصوالت گلخانهای و گیاهای زینتی هستند. مگسها متعلق به خانواده
آگرومایزید (Agromyzidae (هستند.
تعدادی از مهمترین گونههای (Agromyzidae (عبارتند از:
)Liriomyza trifolii
2)Liriomyza sativae
3)Liriomyza bryoniae
در ایران این گونهها جزء آفات مهم محصوالت گلخانهای و گیاهان زینتی هستند. این مگس به طول حدود ۰ تا 7
میلی متر به رنگ سیاه و دارای لکههای زرد رنگ در روی بدنشان هستند. حشرات کامل با فرو کردن تخمریز خود
به داخل بافت گیاه از ترشحات گیاهی تغذیه می کنند. محل فرو کردن تخمریز عموماً بصورت لکههای زرد رنگی در
سطح برگ گیاهان دیده میشود.
بعد از قرار گرفتن تخم در بافت گیاهی، الرو خارج شده از بافت ایجاد گالریها یا تونلهایی مارپیچ در سطح برگ
گیاهان میکند. ضخامت این گالریها با افزایش اندازه الرو افزایش پیدا میکند.
از مهمترین دشمنان طبیعی این آفات، زنبورهای پارازیتوئید هستند که بصورت پارازیتوئید داخلی یا ایندوپارازیتوئید
و پارازیتوئید خارجی یا اِگزوپارازیتوئید از الروهای این آفات تغذیه میکنند.
از مهم ترین پارازیتوئیدها میتوان به گونه هایی مثل اپیوس پالیدوس ( (pallidus Opiusو داکنوزا سیبریکا
(sibrica Dacnusa(که پارازیتوئید داخلی هستند و گونه دیگری بنام دیگلیفوس ایسئا (isaea Diglyphus(
که پارازیتوئید خارجی است اشاره کرد.
پارازیتوئیدهای داخلی تخمشان را در داخل بدن الرو میزبان قرار میدهند و حشرات کامل از داخل شفیره میزبان
خارج می شوند. بدین صورت که مراحل رشد و نمو الرو پارازیتوئید در داخل بدن الرو میزبان طی میشود و وقتی
که آفت به مرحله شفیرگی رسید میزبان را میکشد و از داخل شفیره میزبان خارج میشود.
پارازیتوئیدهای خارجی تخمشان را در مجاورت الرو میزبان در داخل بافت گیاه قرار میدهند .ولی قبل از
تخمگذاری تخمریزشان را به داخل بدن الرو میزبان فرو میکنند و باعث فلج شدن او میشوند، سپس تخمشان را در
کنار بدن الرو میزبان در داخل بافت گیاه قرار میدهند. بعد از مدت حدود ۰ روز الرو خارج میشود و چون الرو
میزبان فلج است، نمیتواند از محل تخم میزبان دور شود و الرو پارازیتوئید بعد از خروج از تخم شروع به تغذیه از
الرو آفت میکند.
زنبورهای واکتورایسبریکا و ( (pallidus Opiusاز خانواده براکونیده پارازیتوئید خارجی هستند. این زنبورها
تخمهایشان را در داخل بدن الرو میزبان که در داخل بافت گیاهی است قرار میدهند.
Archive of SID
www.SID.ir
14
زنبورهای پارازیتوئید بوسیلهی اندامهای حسی )شاخکها و تخمریز( میزبان را پیدا میکنند. تعدادی از طریق
تخمریز، و تعدادی از پارازیتوئیدها از طریق شاخک میزبان را پیدا میکنند. این زنبورها از طریق شاخک که همانند
رادار عمل میکند در سطح برگ گیاهان جستجو میکنند و بافتی را که دارای الرو است را مشخص کرده و سپس
الرو میزبانشان را پارازیته میکنند.
طول عمر حشرات کامل حدود دو هفته است و حدود 1۵ تخم را در طی این مدت در داخل بدن الروهای میزبان
قرار میدهند.
نبور دیگری که بعنوان دشمن طبیعی مهم این گروه از آفات مطرح است دیگلیفوس ایسئا (isaea Diglyphus(
است که یک پارازیتوئید خارجی میباشد که تخم خودش را در مجاورت الرو میزبان قرار میدهد. بعد از حدود دو
روز تخم تفریغ میشود و در مدت حدود ۱ روز مراحل الروی این زنبور کامل میشود و دوره شفیرگی آن حدود 1
روز طول میکشد، سپس برگ گیاه را سوراخ کرده و از آن خارج میشود.
بطور کلی در سالهای اخیر توجه زیادی به کنترل بیولوژیک مگسهای مینوز خانوادههای آگرومایزیده
((Agromyzidaeشده است. مخصوصاً در کشورهای اروپایی که آفات محصوالت گلخانهای را با فرآوردههای البته
تولید دشمنان طبیعی این گروه از آفات نسبتاً مشکل است و هزینه بیشتری در مقایسه با تولید دشمنان طبیعی،
آفاتی مثل کنه دو نقطهای و سفید بالکها دارد.یولوژیک کنترل میکنند. این آفات را در سالهای اخیر بوسیله
دشمنان طبیعی تحت کنترل در آوردهاند.
پروانهها :
گروه دیگری از آفاتی که گاهی بعنوان آفات مهم در گلخانهها و بر روی محصوالت زینتی جلوهگر میشوند پروانهها
هستند. مخصوصاً تعدادی از گونههای پروانههای خانواده نوکتوئیده .(Noctuidae (از گونههای مهم این خانواده
میتوان به گونههایی مثل مامسترا براسیکه(braccicae Mamestra ، (اوتوگرافا گاما Autographa(
(gamma ،نوکتوا پرونوبا (pronuba Noctua (و گونههای دیگری مثل اسپودوپترا لیترالیس Spodoptera
((lituralisو هلییونتیس آرمیژرا (armigera Helionthis (اشاره کرد. این پروانهها مثل بسیاری دیگر از
پروانهها، تخمشان را روی برگ گیاهان قرار میدهند، و بعد از اینکه الرو خارج میشود بوسیله قطعات دهانی سائیده
شروع به تغذیه از برگ و سایر قسمتهای گیاه میکنند. بعد از تکمیل دوره الروی در داخل خاک تبدیل به شفیره
میشوند.
برای کنترل بیولوژیک پروانهها عموماً از باکتریها استفاده میشود. در این بین باکتری باسیلوس تورنژنسیس
(thuringiensis Bacillus(مهمترین نقش را در کنترل بیولوژیک پروانهها دارد.
فرآوردههای مختلفی از این باکتری تولید شده که هر یک بر روی گروههای مختلفی از حشرات مؤثر واقع شدهاند.
حشرات و از جمله الرو پروانهها وقتی که توکسینهای این باکتری را مورد تغذیه قرار میدهند قطعات دهانی و نیز
دستگاه گوارش آنها را فلج میکنند و باکتری در مدت حدود ۹۹ ساعت میزبانش) پروانه( را از بین میبرد.
همچنین گروههای دیگری از این باکتری وجود دارند که برای کنترل گروههای دیگری از حشرات مورد استفاده قرار
میگیرند.
Archive of SID
www.SID.ir
15
باکتریها عموماً براحتی در محیطهای کشت تخمیری پرورش داده میشوند و در جمعیتهای انبوه برای کنترل
آفات مختلف مورد استفاده قرار میگیرند.
اگر خود باکتری برای کنترل بیولوژیک مورد استفاده قرار گیرد بعنوان یک خطر بالقوه محسوب میشود زیرا میتواند
انواع حشرات اعم از حشرات مضر یا مفید را از بین ببرد.
تکثیر و رها سازی دشمنان طبیعی :
مراحل تکثیر و رهاسازی دشمنان طبیعی در مواردی انجام میشود که
-دشمن طبیعی وجود نداشته باشد؛
-جمعیت آنها کم باشد؛
-ظهور آنها با تاخیر صورت گیرد.
تکثیر و رها سازی دشمنان طبیعی در شرایطی انجام میشود که استقرار دائمی دشمن طبیعی امکانپذیر نیست و
بهترین شاخص این موضوع شرایط گلخانهای است .در گلخانهها بعد از برداشت محصول، گیاه به همراه آفت و
دشمنان طبیعی خود، از گلخانه خارج می شود. در فصل بعد که گیاه دیگری کشت میشود نیازمند رهاسازی دوباره
دشمنان طبیعی است.
پرورش و تکثیر دشمنان طبیعی :
پرورش و تکثیر دشمنان طبیعی شامل مراحل مختلفی است :
انتخاب دشمن طبیعی؛ دشمنان طبیعی از نظر توانایی کنترل با هم متفاوتند که این تفاوت به دلیل اختالف در
خصوصیات زیستی آنها است.از جمله خصوصیات آن ها می توان به قدرت باروری و قدرت جستجو و فاکتورهای
دیگر را نیز اشاره کرد.
کیفیت دشمنان طبیعی؛ دشمنان طبیعی مورد استفاده برای تکثیر و رهاسازی باید عاری از بیماری و
هیپرپارازیتوئیدها باشند. دشمن طبیعی انتخاب شده برای تکثیر باید دارای کیفیت مناسب باشد. جمعیت موسس
انتخاب شده، برای برنامه تکثیر باید یک جمعیت سالم و قوی باشد همچنین حفظ کیفیت دشمنان طبیعی در طی
سالیان متمادی نیز از اهمیت فوقالعاده زیادی برخوردار است. زیرا ورود دشمنان طبیعی به محیط بسته در واقع
جمعیت آنها را از یک جمعیت باز به یک جمعیت بسته تبدیل میکند که با گذشت چند سال احتمال کاهش تنوع
ژنتیکی و هم چنین زوال ژنتیکی وجود دارد. به همین دلیل القا ژن به داخل جمعیت بصورت مرتب ضروری
مینماید.
چگونگی القا ژن: معموالً در برنامههای تکثیر بطور مرتب از جمعیتهای وحشی گونه، به جمعیتهای پرورشی اضافه
میشود تا از کاهش تنوع ژنتیکی جلوگیری شود.
Archive of SID
www.SID.ir
16
هزینه پرورش دشمنان طبیعی؛ برای موفقیت و توسعه کنترل بیولوژیک باید دشمنان طبیعی پرورش داده شده
است. قدرت رقابت اقتصادی با سایر روشهای کنترل آفات بویژه مبارزه شیمیایی را داشته باشند.
ذخیره سازی و حمل و نقل دشمنان طبیعی،دشمنان طبیعی فقط در چند ماه از سال خریدار دارند.در حالیکه در
طول سال باید جریان تولید دشمنان طبیعی حفظ شود.زمانی که تقاضا برای دشمن طبیعی وجود ندارد باید دشمن
طبیعی را ذخیره نمود.
روشهای کاربرد دشمنان طبیعی؛ زمان و نحوهی رهاسازی دشمنان طبیعی در کارآیی و موفقیت آنها بسیار
موثراست.
منابع :
موسوی ،محمدرضا،مبارزه بیولوژیکی-جها دانشگاهی مشهد،9731
O Hara,J.E,1985,Oviposition strategies in the tachinidae,afamily of beneficial parasitic
files.Agriculture and forestly bulletin
D.E Walter,2001,Acarology : proceeding of the International Congress
Archive of SID
www.SID.ir

مبارزه با شته و کنه و آفات در گلخانه

کنترل بیولوژیک پدیدهای طبیعی است که هدف آن تنظیم جمعیت موجودات میباشد. کنترل بیولوژیک ممکن است به صورت
طبیعی یا با دخالت انسان اتفاق بیافتد، که به این نوع کنترل، کنترل بیولوژیک کاربردی اطلاق میشود.
کنترل بیولوژیک
طبیعی؛ –
کاربردی. –
کنترل بیولوژیک پدیدهای طبیعی است که هدف آن تنظیم جمعیت موجودات میباشد. کنترل بیولوژیک ممکن است به صورت
طبیعی یا با دخالت انسان اتفاق بیافتد، که به این نوع کنترل، کنترل بیولوژیک کاربردی اطلاق میشود.
کنترل بیولوژیک یا ) Biological Control ( شامل سه موضوع اصلی است:
۱( انواع موجودات آفت هدف؛
۲( انواع دشمنان طبیعی؛
۳( روشهای بکارگیری دشمنان طبیعی
۱( انواع موجودات آفت هدف
الف( بطور کلی حشرات مهمترین گروه از موجوداتی هستند که در برنامههای کنترل بیولوژیک به عنوان هدف مطرح بودهاند. آفات
)حشرات( به دلیل ازدیاد، تنوع گونه و مهاجرت به نقاط جدید موجبات ورود حشرات شکارگر از مناطق دیگر را برای کنترلشان ایجاد
کردهاند.
اما مهمترین راستهای که تعدادی از گونههای آن تحت کنترل بیولوژیک قرار گرفتهاند راسته ) Hemiptera ( میباشد.
در جلسات قبل گفته شده که راسته ) Homoptera ( در بر گیرنده شتهها، شپشکها، سفیدبالکها و پسیلها میباشند. همین
حشرات هستند که در روی گیاهان زینتی جزء مهمترین آفات محسوب میشوند لذا امکان کنترل بیولوژیک آفات گیاهان زینتی
بسیار زیاد است.
چرا بیشترین برنامه کنترل بیولوژیک برعلیه حشرات راسته ) Homoptera ( صورت می گیرد؟
بدلیل اینکه تعداد زیادی از گونههای راسته ) Homoptera ( به همراه گیاهان زینتی و محصولات کشاورزی از منطقه پراکنش بومی
خود وارد منطقه جدیدی شدند که فاقد دشمنان طبیعی بودند. لذا برای مبارزه با این آفات، دشمنان طبیعی این حشرات نیز از
منطقه پراکنش آنها به منطقه جدید وارد شدند تا تحت کنترل در آیند. در ضمن بسیاری از حشرات این راسته مانند شپشکها
غیر متمرکز بوده بنابراین امکان کنترل بیولوژیک آنها فراهم است.
ب( گروه دیگری از حشرات مورد نظر در برنامههای کنترل بیولوژیک کنهها هستند. مخصوصاً سه خانواده ) Eriophidae) ،
(Tarsonemidae) ، (Tetranychidae ( جزء مهمترین کنههای گیاهخوار هستند که بر علیه آنها کنترل بیولوژیک انجام شده است.
ج( دسته دیگر این حشرات، حلزونها و رابها هستند که به آنها لیسَک نیز گفته میشود. برای کنترل بیولوژیک حلزونها و
رابها کوششهایی انجام شده است ولی نتیجه بخش نبوده است.
د( گروه دیگری از موجودات مورد بحث، علفهای هرز هستند، بطور کلی ۱۱۱ گونه از علفهای هرز در ۳۲ خانواده با عنوان هدف
برنامههای کنترل بیولوژیک تاکنون مطرح بودهاند که ۰۵ درصد آنها متعلق به سه خانواده Cactacea ، Mimosacea ، Asteraceae
هستند.
ذ( علاوه بر اینها، بیماریهای گیاهی و مهرهداران هم میتوانند از اهداف برنامههای کنترل بیولوژیک باشند، حتی انسان
میتواند در برنامههای کنترل بیولوژیک به عنوان یک هدف قلمداد شود.
۲( انواع دشمنان طبیعی
مبحث دوم انواع موجوداتی هستند که برای کنترل بیولوژیک آفاتی که ذکر کردیم مورد استفاده قرار میگیرند.
الف( حشرات پارازیتوئید از عمومیترین دشمنان طبیعی آفات به شمار میآیند که در برنامههای کنترل بیولوژیک به روشهای
مختلف مورد استفاده قرار میگیرند. برنامههای کنترل بیولوژیک در مورد حشرات پارازیتوئید بیشتر دربارهی دو راسته
( Hymenoptera ( یا بالغشائیان و زنبورها یا ) Diptera ( میباشد.
در راسته ) Hymenoptera (، زنبورهای بالا خانواده ) Ichneumonoidae ( و بخصوص دو خانواده ) Braconidae ( و) Ichneumonidae )
دارای اهمیت بیشتری هستند.
در خانواده ) Braconidae (، تمام گونههای زیر خانوادهی ) Aphidiinae ( بدون استثنا پارازیتوئید، شپشکها هستند و در برنامههای
کنترل بیولوژیک آفات گلخانهای مورد استفاده قرار میگیرند.
از خانواده زنبورها، بالا خانواده ) Chalcidoidea ( از اهمیت فوقالعادهای برخوردارند. در این بالا خانواده، خانوادههای ) Encyrtidae), (Pteromalidae), (Aphelinidae ( و ) Eulophidae ( از مهمترین دشمنان طبیعی آفات گیاهان زینتی هستند.
گروه دیگری از پارازیتوئیدها، متعلق به راسته ) Diptera ( یا دو بالان خانواده ) Tachinidae ( فوقالعاده حائز اهمیت هستند.
ب( گروه دیگر از دشمنان طبیعی، حشرات شکارگر هستند که از انوع گونههای گیاهخوار تغذیه میکنند. مهمترین شکارگرها در
راسته ) Hemiptera ( مثل خانواده) Anthocoridae ( خانواده ) Nabidae (در راسته ) Coleoptera (خانواده ) Coccinellidae ( که به آنها
کفشدوزکها اطلاق میشود و تعدادی دیگر از خانوادهها مثل خانواده ) Carabidae ( و در راسته بالتوریها خانواده
( Chrysopidae ( بخصوص بالتوری ) Chrysoperla carnea ( و در راسته ) Diptera ( خانوادههای) Syrphidae ( و ) Cecidomyiidae ( از
اهمیت ویژهای برخوردارند.
ج( گروه دیگر از عوامل بیماریزا، بندپایان هستند. مهمترین عوامل بیماریزای بندپایان مربوط به ویروسها، نماتدها، تک
سلولیها، قارچها و باکتریها هستند.
در بین باکتریها، باکتریهای گونه) Bacillus ( مانند ) Bacillus Thuringiensis) (Bacillus anisopliae), sphaerieus) (Bacillus ، از
جمله باکتریهایی هستند که برای کنترل گروههای مختلفی از حشرات مورد استفاده قرار میگیرند.
در گروه ویروسها، شانزده خانواده از ویروسها با حشرات ارتباط دارند ولی خانواده ) Baculoviridae )
دارای اهمیت بیشتری است و برای کنترل حشرات مورد استفاده قرار میگیرد.
اما دلیل اینکه ویروسها مانند باکتریها براحتی تولید نمیشوند چیست؟
ویروسها برای تولید مثل نیاز به جسم موجود زنده دارند، یعنی آنها در داخل موجود زنده تکثیر پیدا میکنند در حالیکه باکتریها
براحتی بر روی مخمرها تکثیر میشوند. به همین دلیل استفاده از باکتریها در کنترل بیولوژیک حشرات توسعه یافته و کاربرد
بیشتری دارد.
د( گروه دیگر از دشمنان طبیعی قارچها هستند بخصوص قارچهای خانواده ) Entomophthoraceae ( و زیر گروههای
( Zygomycotina ( و ) Deutromycotina (که برای کنترل حشرات و گیاهان زینتی مخصوصاً گونهای به نام ) Verticillium lecanii )
مورد استفاده قرار میگیرد.
ذ( دسته دیگر از عوامل کنترل حشرات، تک سلولیها هستند، شاخههای ) Apicomplexa ( و ) Microspora ( از مهمترین تک
سلولیها هستند که بر روی حشرات ایجاد بیماری میکنند. مخصوصاً تک سلولیهای جنس ) Nosema ( از اهمیت بیشتری
برخوردارند. تعدادی از گونههای این جنس بصورت تجارتی تولید شدهاند و برای کنترل ملخها و آبدزدکها مورد استفاده قرار
گرفتهاند.
ر( گروه دیگر از حشرات مورد استفاده در کنترل بیولوژیک، حشراتی هستند که از علفهای هرز تغذیه میکنند. در این بین
خانوادههای ) Chrysomelidae ( و ) Curcurlionidae (از راسته ) Coleoptera ( و ) Pyralidae ( از راسته ) Lepidoptera (از اهمیت زیادی
برخوردارند.
کنترل بیولوژیک شپشکها
کنترل بیولوژیک شپشکهای نرم تن
شپشکهای نرم تن متعلق به خانواده) Coccidae ( میباشند. تعدادی از مهمترین گونههای این خانواده که در روی محصولات
گلخانهای و گیاهان زینتی ایجاد خسارت می کنند عبارتند از :
)۱ hesperidum Coccus
)۲ Saissetia oleae
)۳ Saissetia coffeae
مهمترین پارازیتوئیدهای شپشکهای نرم تن متعلق به خانواده) Aphelinidae ( و) Encyrtidae ( هستند.
از خانواده ) Encyrtidae ( مهمترین گونه متعلق به جنس ) Metaphycus ( و ) Encyrtus ( هستند. جنس helvolus) (Metaphycus در
کشور ایران وجود دارد و به عنوان یکی از عوامل کنترل بیولوژیک تکثیر و در گلخانهها و در روی گیاهان زینتی رهاسازی میشود
که میتواند شپشکهای نرم تن را تحت کنترل در بیاورد.
گونه دیگری که در کنترل بیولوژیک مورد استفاده هستند زنبورهایی به طول ۲ میلیمتر میباشند که مراحل مختلف پورگی
شپشکهای نرم تن را پارازیته میکنند. در این گونه، حشرات ماده زرد رنگ و حشرات نر تا حدودی تیره تر هستند.
هر حشره ماده در طول روز ۰ شپشک ماده را پارازیته میکند و چندین برابر این تعداد را از طریق تغذیه از بین میبرد. در حقیقت
زنبورها هم شکارگر هستند و هم پارازیتوئید.
رشد کامل حشرات در ۳۵ درجه سانتیگراد حدود ۱۱ روز و ۱۱ درجه سانتیگراد حدود ۳۳ روز به طول میانجامد.
از خانواده ) Encyrtus ( به گونهای بنام ) Encyrtus lecaniorum ( وجود دارد که نوعی زنبور پارازیتوئید است و برای کنترل
شپشکهای نرم تن در گلخانهها رهاسازی میشود. در خانواده ) Aphelinidae ( مهمترین شپشکهای نرم تن پارازیتوئید متعلق
به گونه ) Coccophogus ( هستند. از این گونه) Coccophagus lycimnia ( گونهای است که در ایران نیز وجود دارد. این گونه تقریباً در
تمام نقاط دنیا پراکنده میباشد، و برای کنترل بیولوژیک بعضی شپشکهای نرم تن مورد استفاده قرار میگیرد.
آیا هر یک از این زنبورهای ذکر شده بر علیه نوع خاصی از شپشکها کاربرد دارد؟
خیر، از آنجا که هیچکدام از این زنبورها مونوفاژ ) Monophage ( نیستند، و صرفاً از گونهای خاص از شپشکها تغذیه میکنند در
محیطهای گلخانهای که تعداد آفات مشخص است تمرکز پیدا میکنند.
گروه دیگر از شپشکهایی که بر روی گیاهان زینتی و گلخانهای فعال هستند، شپشکهای آردآلود میباشند. این گروه متعلق به
خانواده ) Pseudococcidae ( هستند. تعدادی از مهمترین شپشکهای این خانواده بر روی گیاهان زینتی عبارتند از :
)۱ Pseudococcus citri
)۲ adonidum Pseudococcus
)۳ Pseudococcus obscorus
مهمترین دشمنان طبیعی این شپشکها، کفشدوزکهای خانواده ) Coccinellidae ( مخصوصاً گونهای بنام ) Cryptolaemus montrouzieri ( است که این گونه درایران بصورت تجارتی تولید میشود و برای کنترل شپشکهای نرم تن، بخصوص در شمال
کشور کاربرد دارد. طول این کفشدوزک در حدود چهار تا پنج میلی متر استو بدنی قهوهای و سری نارنجی رنگ دارد. این حشرات
بعد از پنج روز از آغاز جفتگیری، شروع به تخمگذاری میکنند. کفشدوزکهای ماده تخم خود را در داخل جوانه های گیاهان
مخصوصا در داخل توده های تخم شپشک های آرد آلود قرار می دهند و در مدت عمر خود قادر هستند حدود ۰۵۵ تخم شپشک
های آرد آلود را مورد تغذیه قرار بدهند. لارو و حشرات کامل کفشدوزکها از مراحل مختلف شپشک های آرد آلود تغذیه می کنند.
اما حشرات کامل برای تغذیه ترجیحا از تخم و لاروهای سنین اولیه و لاروهایی که به رشد کامل رسیده اند و همچنین مراحل
مختلف رشدی شپشک های آرد آلود تغذیه می کنند.
کفشدوزکهای ) Cryptolaemus montrouzieri ( گونهای پلیفاژ) Polyphage ( هستند، علاوه بر شپشکهای آردآلود از
شپشکهای نرم تن ) Coccidae ( نیز تغذیه میکنند.
در دمای ۲۱ درجه سانتیگراد هر لارو این حشرات حدود ۲۰۵ تا ۳۵۵ پوره سنی ۲ ۳ شپشکهای آردآلود را مورد تغذیه قرار –
میدهند تا به رشد کامل برسند.
درجه حرارت تاثیر فوقالعاده زیادی بر سیکل زندگی و دوره رشدی این کفشدوزکها دارد. به عنوان مثال در ۳۵ درجه سانتیگراد،
مدت زمان لازم برای رشد کامل این حشرات حدود ۲۰ روز میباشد اما در ۱۱ درجه سانتیگراد این مدت به ۲۲ روز افزایش
مییابد.
حداکثر کارآیی این کفشدوزکها در چه شرایطی میباشد؟ در دمای بالای ۳۲ درجه سانتیگراد و زیر ۱۱ درجه سانتیگراد این
حشرات فاقد توانایی تولید مثل )غیرفعال( هستند. بهترین دما برای فعالیت این کفشدوزکها ۲۱ درجه سانتیگراد میباشد.
گروه دیگر از دشمنان طبیعی شپشکهای آردآلود زنبورهای پارازیتوئید، مخصوصاً خانواده ) Encyrtidae ( میباشند.
گونهای از این خانواده زنبورهایی با نام ) Leptomastix dactylopii ( هستند که طول بدن آنها ۲ میلیمتر است و تخمشان را در
داخل بدن پورههای سنین مختلف شپشکها قرار میدهند. این زنبورها در واقع یک پارازیتوئید داخلی یا) Endoparasitoid )
هستند. تخم این حشرات پس از قرار گرفتن در داخل بدن شپشکهای آردآلود تفریغ میشوند و لارو آنها محتویات بدن شپشک
آردآلود را مورد تغذیه قرار میدهد و نهایتا در داخل بدن شپشک تبدیل به شفیره میگردند. شفیره این حشرات پس از مدتی
تبدیل به حشره کامل گشته و حشره کامل از طریق سوراخی که در پوسته شپشک آردآلود ایجاد میکند از آن خارج میگردد.
زنبور دیگری که برای کنترل بیولوژیک شپشکها مورد استفاده قرار میگیرد، زنبوری بنام ) Anagyrus pseudcocci ( از خانواده
( Leptomastix dactylopii ( است. طول دورهی زندگی این زنبور کوتاه است.
زنبورهای ماده این گونه به رنگ قهوهای و شاخک آنها سفید است. این زنبورها به طور انبوه تکثیر میشوند و در محیطهای
گلخانهای رهاسازی میشوند و بخوبی میتوانند آفات را تحت کنترل درآورند.
کنترل بیولوژیک آفات در گلخانه، نسبت به کنترل بیولوژیک آنها در محیطهای طبیعی کاملاً قابل دسترسی میباشد. بنابراین
استفاده از سموم در محیطهای گلخانهای و بر روی گیاهان زینتی لازم نیست، بلکه با استفاده از دشمنان طبیعی در محیطهای
گلخانهای مبارزه با آفات انجام میگیرد.
کنترل بیولوژیک شته ها
شته ها متعلق به خانواده آفیدیده ) Aphididae ( هستند و تعدادی از آنها از مهمترین آفات محصولات گلخانهای محسوب میشوند.
مهمترین دشمنان طبیعی شتهها زنبورهای پارازیتوئید خانواده آفی دیئیده) Aphidiidae ( هستند که در برخی از منابع بعنوان زیر
خانوادهها آفیدئینه ) Aphidiinae ( از خانواده براکونیده ) Braconidae ( ذکر میشود. در این خانوادهها تعدادی از گونهها از جنسهای
مختلف مانند زنبورهای جنس پروان) Proan ( ، لایزیفلبوس) Lysiphlebus ( ، افدروس ) Ephedrus ( و تریاکسیس ) Trioxys ( وجود
دارند که صرفاً پارازیتوئید گونههای مختلف شتهها هستند.
بطور کلی زنبورهای پارازیتوئید خانواده آفیدیده به طول حدود ۲ تا ۳ میلیمتر و عموماً به رنگ سیاه هستند. این زنبورها بعد از
جفت گیری تخمشان را در داخل بدن شتهها قرار میدهند و بصورت ایندو پارازیتوئید یا پارازیتوئید داخلی لاروهایشان در داخل بدن
شتهها رشد و نمو میکنند تا اینکه به مرحله حشره کامل برسند. بعد از رشد و نمو کامل لارو در داخل بدن شتهو تبدیل به
شفیره، بدن شته بصورت مومیایی و به رنگ زرد تا قهوهای بنظر میرسد. درحالیکه بدن شتههای دیگر پارازیته شده توسط برخی از
زنبورهای پارازیتوئید به رنگ سیاه درمیآید. همچنین زنبور کامل همانند زنبورهای پارازیتوئید شپشکها بعد از رشد و نمو کامل
لارو با ایجاد یک سوراخ در پوست بدن شته، از آن خارج میشود. بطور کلی در شرایط معمولی و دمای حدود ۲۰ تا ۳۵ درجه
سانتیگراد، مرحله زندگی این زنبورها حدود ۱۰ تا ۲۵ روز به طول میانجامد.
خانواده آفلینیده ) Aphelinidae ( از دیگر زنبورهای پارازیتوئید شتهها هستند که از نظر اندازه کوچکتر از زنبورهای خانواده آفیدئیده
هستند و طول بدنشان عموماً حدود یک میلیمتر است. در این خانواده گونههای آفلینوس ) Aphelinus ( و آفلینوس آسیکیس
( Aphelinus asychis ( از پارازیتوئیدهای شتهها محسوب میشوند و از نظر بیولوژیک بسیار شبیه به زنبورهای خانواده آفیدئیده
میباشند. با این تفاوت که بعضی از گونههای زنبورهای خانواده آفیلینیده ) Aphelinidae ( اِکتوپارازیتوئید هستند یعنی تخمشان را
روی بدن شتهها قرار میدهند تا لاروشان بصورت خارجی از بدن شتهها تغذیه کنند.
گروه دیگری از دشمنان طبیعی شتهها، شکارگرها هستند. در بین آنها پشهای از خانوادهسسیدومیئیده ) Cecidomyiidae ( به
نام آفیدولتسآفیدومیزال) Aphidoletes aphidomyzal ( از مهمترین شکارگرهای شتهها است که در شرایط گلخانهای برروی گیاهان
زینتی بعنوان عامل کنترل بیولوژیک تکثیر و رهاسازی میشود. طول بدن این پشه حدود ۲ میلیمتر است و در جنس ماده
شاخکها کوتاه است. نرها دارای شاخکهای بلند و نخی بوده و پاهای نسبتاً بلند و بدن بسیار ظریفی دارند. طول عمر حشرات
کامل حدود یک هفته است. حشرات کامل عموماً از عَسَلکی که از شتهها ترشح میشود که در واقع شیره گیاهی تغذیه میکنند
و تخمهایشان را روی برگ گیاهان در داخل جمعیت شتهها قرار میدهند و بعد از خارج شدن از لارو شروع به تغذیه از مراحل
مختلف شتهها میکنند.
گروه دیگری از دشمنان طبیعی شتهها، شکارگرها هستند. در بین آنها پشهای از خانوادهسسیدومیئیده ) Cecidomyiidae ( به
نام آفیدولتسآفیدومیزال) Aphidoletes aphidomyzal ( از مهمترین شکارگرهای شتهها است که در شرایط گلخانهای برروی گیاهان
زینتی بعنوان عامل کنترل بیولوژیک تکثیر و رهاسازی میشود. طول بدن این پشه حدود ۲ میلیمتر است و در جنس ماده
شاخکها کوتاه است. نرها دارای شاخکهای بلند و نخی بوده و پاهای نسبتاً بلند و بدن بسیار ظریفی دارند. طول عمر حشرات
کامل حدود یک هفته است. حشرات کامل عموماً از عَسَلکی که از شتهها ترشح میشود که در واقع شیره گیاهی تغذیه میکنند
و تخمهایشان را روی برگ گیاهان در داخل جمعیت شتهها قرار میدهند و بعد از خارج شدن از لارو شروع به تغذیه از مراحل
مختلف شتهها میکنند.
۵ میلیمتر و لاروهای کامل حدود دو تا سه میلیمتر هستند. لاروهای اولیه از پورهسنین اول / طول بدن لارو سن اول در حدود ۳
شتهها و لاروهای کامل از کلیه مراحل مختلف شتهها تغذیه میکنند. مرحله جنینی آنها حدود ۲ تا ۳ روز طول میکشد و بطور کلی
این پشهها حدود ۱۵ گونه از شتهها را مورد تغذیه قرار میدهند، به عبارت دیگر پلیفاژ) Polyphage (هستند.
از دیگر شکارگرها که برای کنترل شتهها مورد استفاده قرار میگیرند بالتوریهای خانواده کرایزوپیده ) Chrysopidae ( مخصوصاً
گونهای بنام کرایزوپرلاکارنئا) Chrysoperla carnea ( است. این گونه تخمهایش را که دارای ساقهای بوده، در زیر یا روی سطح برگ
گیاهان قرار میدهد و بعد از آنکه لاروها خارج شدند با قطعات دهانی مکنده خودشان به تغذیه از شتهها میپردازند. )بر خلاف
کفشدوزکها که تمام بدن شته را مورد تغذیه قرار میدهند این بالتوریها با قطعات دهانی مکنده خودشان محتویات بدن شته ها را
مورد تغذیه قرار میدهند و پوست یا جسد آنها را استفاده نمیکنند.(
سپس در زیر برگ گیاهان در داخل یک پیله ابریشمی تبدیل به شفیره میشوند که بعد از سپری شدن مرحله شفیرگی که ممکن
است حدود یک تا دو هفته طول بکشد حشرات کامل ظاهر میشوند.
از دیگر دشمنان طبیعی شته ها، سنهای خانواده آنتوکوریده ) Anthocoridae (هستند. سنها از راسته همیپترا مخصوصاً
گونههایی از جنس اوریوس ) Orius ( مانند اوریوس ایندیسیوس) Orius indisiosus ( از شتهها در گلخانهها و روی گیاهان زینتی
تغذیه میکنند.
این سنها هم مانند بالتوریها دارای قطعات دهانی زننده مکنده هستند و خرطوم و استایلِتهای مربوط به آروارههای بالا و پایین
خود را داخل بدن شتهها فرو میکنند و محتویات و مایع بدن شتهها را مورد تغذیه قرار میدهند.
از دیگر دشمنان طبیعی شته ها که احتمالاً اکثر مردم آنها را در طبیعت مشاهده کردهاند کفشدوزکها هستند. گونههایی از
کفشدوزکها مانند کفشدوزک هفت نقطهای ککسینلا سپتمپونکتاتا ) Coccinella septempunctata ( و هیپودامیا وریهگاتا
( Hyppodamia variegata ( هم در مرحله لاروی و هم در مرحله حشره کامل از شتهها تغذیه میکنند و از عوامل مهم کنترل
بیولوژیک شتهها هستند.
عموماً کفشدوزکها طیف وسیعی از شتهها را مورد تغذیه قرار میدهند و از یک گونه خاص از شتهها تغذیه نمیکنند. اگر در محیط
گلخانهای فقط ۲ یا ۳ نوع کفشدوزک رها شود تمام شتهها را از بین میبرند. بطوریکه کفشدوزک ۲ نقطهای حدود ۰۵ نوع شته را
تغذیه میکند یا به عبارت دیگر پلیفاژ است.
گروه دیگری از دشمنان طبیعی شتهها، قارچها هستند. قارچ ورتیسیلیوم لیکانی) Verticilium lecanii ( به عنوان یکی از عوامل
مهم کنترل بیولوژیک شته ها بصورت تجارتی تکثیر میشود و مورد استفاده قرار میگیرد. اسپورهای این قارچ در محیطهای
گلخانهای میباشند و بعد از اینکه اسپورها در محیط مرطوب جوانه میزنند مسیلیومهایشان وارد بدن شته ها شده که باعث از
بین رفتن آنها میشود.
کنترل بیولوژیک سفید با لکها و کنه ها
سفید بالکها متعلق به خانواده آلیرودیده ) Aleyrodidae ( میباشند که حداقل سه گونه از آنها در کشور ما از اهمیت فوقالعاده
زیادی برخوردارند و عبارتند از:
۱( سفید بالک گلخانه ) Trialeurodes vaporariorum )
۲( بِمیسیا تاباسی ) Bemisia tabaci )
۳( بِمیسیا اورجنتیفولی ) Bemisia orgentifolii )
دو گونه اخیر عمدتاً در شرایط مزرعهای و صحرایی از آفات مهم گیاهان بویژه پنبه هستند ولی بدلیل وسیع بودن طیف میزبانی
آنها در روی گیاهان زینتی و محصولات گلخانهای نیز فعالیت میکنند. سفید بالک گلخانه با شرایط گلخانهای تکامل و سازش پیدا
کرده و یکی از آفات مهم و کلیدی محصولات گلخانهای است.
این آفات تخمهایشان را از طریق ساقه بسیار کوتاهی داخل بافت گیاهان قرار میدهند. بعد از اینکه تخم تفریغ شد و لاروها خارج
شدند، با قطعات دهانی زننده مکنده خود شروع به تغذیه از شیره گیاهی میکنند و باعث زرد شدن و در جمعیتهای بالا باعث
ریزش و خشک شدن برگ گیاهان میشوند.
از مهمترین پارازیتوئید آفات محصولات گلخانهای، میتوان به زنبورهای خانواده آفلینیده ) Aphelinidae ( اشاره کرد. در این خانواده
گونههای مختلف جنس اِنکارسیا ) Encarsia ( از دشمنان طبیعی و مهم این آفات هستند. در بین گونههای جنس اِنکارسیا گونهای
به نام انکارسیا فورمازا ) Encarsia formosa (انتشار جهانی دارد و به عنوان یک فرآورده بیولوژیک و دشمن طبیعی تکثیر شده، و
برای کنترل سفیدبالکها در شرایط گلخانهای رها سازی میشود.
طول بدن این زنبور حدود یک میلیمتر بوده و قسمت قفسه سینه آن سیاه رنگ و شکمش زرد رنگ است، تخم خود را در داخل
بدن پورههای سنین مختلف ) Trialeurodes ( قرار میدهد و بجز حشره کامل بقیه مراحل رشدی آن در داخل بدن میزبان سپری
میشود. بعد از کامل شده حشره، زنبور بالغ از طریق جویدن پوسته بدن میزبان از آن خارج میشود.
زنبور انکارسیا فورمازا را بر روی میزبان طبیعی یعنی سفید بالک گلخانهای و بر روی گیاه توتون بصورت انبوه تکثیر کردهاند. گاهی
بر روی یک برگ توتون میتوان هزار عدد از این زنبور را تکثیر و در گلخانهرها سازی کرد، تولید نتاج نر در این زنبور بسیار نادر و کم
است.
در تعدادی از زنبورهای پارازیتوئید خانواده آفلینیده ) Aphelinidae ( مخصوصاً گونههای جنس انکارسیا ) Encarsia ( مانند انکارسیا
فورموزا و انکارسیا لوتهآ ) Encarsia lutea ( تولید نتایج نر از طریق هیپر پارازیتیسم ) Hyper parasitism ( یا اتو پارازیتسم ) Auto parasitism ( است . هیپر پارازیتیسم به پدیدهای گفته میشود که یک پارازیتوئید، پارازیتوئید دیگر را پارازیته میکند، در اتو
پارازیتیسم یک پارازیتوئید نتاج خودش را پارازیته میکند.
در تعدادی از زنبورهای خانواده آفلینیده، پدیده اتو پارازیتیسم دیده میشود یعنی تولید نتاج نر از طریق پارازیته کردن نتایج مادهی
گونه خودش بوجود میآید.
در شرایط گلخانهای طول عمر زنبورهای ماده در دمای ۱۱ تا ۳۵ درجه سانتیگراد حدود ۲۲ الی ۳۵ روز است، بنابراین طول عمر
زنبورهای کامل بشدت تحت تأثیر دما است.
تعداد تخمهایی که هر حشره ماده میگذارد. بین ۰۵ تا ۳۰۵ عدد متغیر است و عوامل مختلفی از جمله ساختمان سطح برگ
گیاهان در میزان کارآیی این زنبورها فوقالعاده مؤثر است. این زنبورها بر روی گیاهانی که سطح برگهایشان کرکدار است از کارآیی
خوبی برخوردار نیستند. در کشورهای اروپایی و آمریکایی این زنبورها به فراوانی تکثیر میشوند و برای کنترل بیولوژیک مگسهای
سفید یا سفید بالکها مورد استفاده قرار میگیرند. در سال ۱۹۹۱ در سطحی حدود چهار هزار هکتار در کشورهای آمریکایی و
اروپایی از این زنبورها برای کنترل بیولوژیک سفید بالکها استفاده شد.
از دیگر عوامل کنترل سفید بالکها قارچهای ورتیسیلیوم لکانئی ) Verticilium lecanii ( و آشرسونیا آلیرودیس ) Aschersonia aleyrodis ( هستند. بعضی از فرآوردههای قارچ ورتیسیلیوم لکانئی مثل ورتالک ) Vertalec ( برای کنترل شتهها مورد استفاده قرار
میگیرد و فرآوردههای دیگر آن مانند مایکوتال ) Mycotal ( برای کنترل سفید بالکها بکار میرود.
قارچ آشرسونیا آلیرودیس در روی حشرات کامل و تخمهای بمیسیا تاباسی ) Bemisia tabaci ( و تریالئورودیس وپاراریوروم
( Trialeurodes vaporariorum ( عموماً ایجاد خسارت نمیکند بلکه فقط مراحل پورگی این آفات را مورد حمله قرار میدهد. و در
محیطهایی که تخم این قارچ پاشیده نشده است، نمیتواند گسترش پیدا کند. برخلاف قارچ ورتیسیلیوم لکانئی که میتواند در
سطح برگ گیاهان گسترش یابد این گونه نمیتواند پراکنش خودش را افزایش بدهد.
از دیگر دشمنان طبیعی سفید بالکها میتوان به کفشدوزکها اشاره نمود که بعضی از گونههای آنها برای کنترل این آفات مورد
استفاده قرار گرفتهاند . از جمله گونه این کفشدوزکها دلفاستوس پوسیلوس ) Delphastus pusilus ( است که از دشمنان
طبیعی مهم این آفات بشمار میرود.
مبحث کنترل بیولوژیک کنههای تارتن
از کنههای تارتن متعلق به خانواده تترانیکیده ) Tetranychidae ( گونه تترانیکوس اورتیکه ) Tetranychus urticae ( از مهمترین آفات
محصولات گلخانهای است که تخمهایش را در سطح گیاهان قرار میدهد و بعد از اینکه تخمها تفریغ و پورهها خارج میشوند با
کلیسرهایشان شروع به تغذیه از شیره گیاهی میکنند و در نتیجه به گیاه خسارت وارد میکنند.
یکی از مهمترین دشمنان طبیعی این کنهها فیتوزئولوس پرسیمیلیس ) Phytoseiulus persimilis ( است که پرداتور ) Predator ( یا
شکارگر بوده و برای کنترل بیولوژیک کنههای تارتن در بسیاری از نقاط دنیا مورد استفاده قرار گرفته است. در سال ۱۹۱۵ این کنه
را از روی یک محموله گل ارکیده که از شیلی به آلمان وارد شده بود شناسایی کردند. سپس به روشهای تکثیر انبوه آن مبادرت
ورزیدند و سرانجام در سال ۱۹۹۱ در سطحی معادل حدود هشت هزار هکتار از این کنه پرداتور برای کنترل کنههای تارتن استفاده
کردند. این شکارگرها را میتوان براحتی بر روی کنه تارتن و روی لوبیا پرورش داد.
کنترل بیولوژیک مگس های مینور و پروانهها
مگسهای مینوز
مگسهای مینوز از جمله آفات مهم محصولات گلخانهای و گیاهای زینتی هستند. مگسها متعلق به خانواده آگرومایزید
( Agromyzidae ( هستند.
تعدادی از مهمترین گونههای ) Agromyzidae ( عبارتند از :
)۱ Liriomyza trifolii
)۲ Liriomyza sativae
)۳ Liriomyza bryoniae
در ایران این گونهها جزء آفات مهم محصولات گلخانهای و گیاهان زینتی هستند. این مگس به طول حدود ۲ تا ۳ میلی متر به رنگ
سیاه و دارای لکههای زرد رنگ در روی بدنشان هستند. حشرات کامل با فرو کردن تخمریز خود به داخل بافت گیاه از ترشحات
گیاهی تغذیه می کنند. محل فرو کردن تخمریز عموماً بصورت لکههای زرد رنگی در سطح برگ گیاهان دیده میشود.
بعد از قرار گرفتن تخم در بافت گیاهی، لارو خارج شده از بافت ایجاد گالریها یا تونلهایی مارپیچ در سطح برگ گیاهان میکند.
ضخامت این گالریها با افزایش اندازه لارو افزایش پیدا میکند.
از مهمترین دشمنان طبیعی این آفات، زنبورهای پارازیتوئید هستند که بصورت پارازیتوئید داخلی یا ایندوپارازیتوئید و پارازیتوئید
خارجی یا اِگزوپارازیتوئید از لاروهای این آفات تغذیه میکنند.
از مهمترین پارازیتوئیدها میتوان به گونههایی مثل اپیوس پالیدوس Opius pallidus ( ( و داکنوزا سیبریکا ) Dacnusa sibrica ( که
پارازیتوئید داخلی هستند و گونه دیگری بنام دیگلیفوس ایسئا ) Diglyphus isaea ( که پارازیتوئید خارجی است اشاره کرد.
پارازیتوئیدهای داخلی تخمشان را در داخل بدن لارو میزبان قرار میدهند و حشرات کامل از داخل شفیره میزبان خارج می شوند.
بدین صورت که مراحل رشد و نمو لارو پارازیتوئید در داخل بدن لارو میزبان طی میشود و وقتی که آفت به مرحله شفیرگی رسید
میزبان را میکشد و از داخل شفیره میزبان خارج میشود.
پارازیتوئیدهای خارجی تخمشان را در مجاورت لارو میزبان در داخل بافت گیاه قرار میدهند. ولی قبل از تخمگذاری تخمریزشان را
به داخل بدن لارو میزبان فرو میکنند و باعث فلج شدن او میشوند، سپس تخمشان را در کنار بدن لارو میزبان در داخل بافت
گیاه قرار میدهند. بعد از مدت حدود ۲ روز لارو خارج میشود و چون لارو میزبان فلج است، نمیتواند از محل تخم میزبان دور
شود و لارو پارازیتوئید بعد از خروج از تخم شروع به تغذیه از لارو آفت میکند.
زنبورهای واکتورایسبریکا و Opius pallidus ( ( از خانواده براکونیده پارازیتوئید خارجی هستند. این زنبورها تخمهایشان را در داخل
بدن لارو میزبان که در داخل بافت گیاهی است قرار میدهند.
با توجه با اینکه این لاروها در داخل برگ هستند زنبورها چطور آنها را پیدا می کنند؟
زنبورهای پارازیتوئید بوسیلهی اندامهای حسی )شاخکها و تخمریز( میزبان را پیدا میکنند. تعدادی از طریق تخمریز، و تعدادی از
پارازیتوئیدها از طریق شاخک میزبان را پیدا میکنند. این زنبورها از طریق شاخک که همانند رادار عمل میکند در سطح برگ
گیاهان جستجو میکنند و بافتی را که دارای لارو است را مشخص کرده و سپس لارو میزبانشان را پارازیته میکنند.
طول عمر حشرات کامل حدود دو هفته است و حدود ۹۵ تخم را در طی این مدت در داخل بدن لاروهای میزبان قرار میدهند.
نبور دیگری که بعنوان دشمن طبیعی مهم این گروه از آفات مطرح است دیگلیفوس ایسئا ) Diglyphus isaea ( است که یک
پارازیتوئید خارجی میباشد که تخم خودش را در مجاورت لارو میزبان قرار میدهد. بعد از حدود دو روز تخم تفریغ میشود و در
مدت حدود ۱ روز مراحل لاروی این زنبور کامل میشود و دوره شفیرگی آن حدود ۹ روز طول میکشد، سپس برگ گیاه را سوراخ
کرده و از آن خارج میشود.
بطور کلی در سالهای اخیر توجه زیادی به کنترل بیولوژیک مگسهای مینوز خانوادههای آگرومایزیده Agromyzidae (( شده است.
مخصوصاً در کشورهای اروپایی که آفات محصولات گلخانهای را با فرآوردههای بیولوژیک کنترل میکنند. این آفات را در سالهای
اخیر بوسیله دشمنان طبیعی تحت کنترل در آوردهاند. البته تولید دشمنان طبیعی این گروه از آفات نسبتاً مشکل است و هزینه
بیشتری در مقایسه با تولید دشمنان طبیعی، آفاتی مثل کنه دو نقطهای و سفید بالکها دارد.
پروانهها
گروه دیگری از آفاتی که گاهی بعنوان آفات مهم در گلخانهها و بر روی محصولات زینتی جلوهگر میشوند پروانهها هستند.
مخصوصاً تعدادی از گونههای پروانههای خانواده نوکتوئیده ) Noctuidae (. از گونههای مهم این خانواده میتوان به گونههایی مثل
مامسترا براسیکه ) Mamestra braccicae (، اوتوگرافا گاما ) Autographa gamma (، نوکتوا پرونوبا ) Noctua pronuba ( و گونههای
دیگری مثل اسپودوپترا لیترالیس Spodoptera lituralis (( و هلییونتیس آرمیژرا ) Helionthis armigera ( اشاره کرد. این پروانهها مثل
بسیاری دیگر از پروانهها، تخمشان را روی برگ گیاهان قرار میدهند، و بعد از اینکه لارو خارج میشود بوسیله قطعات دهانی
سائیده شروع به تغذیه از برگ و سایر قسمتهای گیاه میکنند. بعد از تکمیل دوره لاروی در داخل خاک تبدیل به شفیره
میشوند.
برای کنترل بیولوژیک پروانهها عموماً از باکتریها استفاده میشود. در این بین باکتری باسیلوس تورنژنسیس ) Bacillus thuringiensis ( مهمترین نقش را در کنترل بیولوژیک پروانهها دارد.
فرآوردههای مختلفی از این باکتری تولید شده که هر یک بر روی گروههای مختلفی از حشرات مؤثر واقع شدهاند. حشرات و از
جمله لارو پروانهها وقتی که توکسینهای این باکتری را مورد تغذیه قرار میدهند قطعات دهانی و نیز دستگاه گوارش آنها را فلج
میکنند و باکتری در مدت حدود ۱۱ ساعت میزبانش )پروانه( را از بین میبرد.
همچنین گروههای دیگری از این باکتری وجود دارند که برای کنترل گروههای دیگری از حشرات مورد استفاده قرار میگیرند.
تولید این باکتریها به چه صورت انجام میشود؟
باکتریها عموماً براحتی در محیطهای کشت تخمیری پرورش داده میشوند و در جمعیتهای انبوه برای کنترل آفات مختلف مورد
استفاده قرار میگیرند.
اگر خود باکتری برای کنترل بیولوژیک مورد استفاده قرار گیرد بعنوان یک خطر بالقوه محسوب میشود زیرا میتواند انواع حشرات
اعم از حشرات مضر یا مفید را از بین ببرد.
تکثیر و رها سازی دشمنان طبیعی
مراحل تکثیر و رهاسازی دشمنان طبیعی در مواردی انجام میشود که
دشمن طبیعی وجود نداشته باشد؛ –
جمعیت آنها کم باشد؛ –
ظهور آنها با تاخیر صورت گیرد. –
تکثیر و رها سازی دشمنان طبیعی در شرایطی انجام میشود که استقرار دائمی دشمن طبیعی امکانپذیر نیست و بهترین
شاخص این موضوع شرایط گلخانهای است. در گلخانهها بعد از برداشت محصول، گیاه به همراه آفت و دشمنان طبیعی خود، از
گلخانه خارج می شود. در فصل بعد که گیاه دیگری کشت میشود نیازمند رهاسازی دوباره دشمنان طبیعی است.
پرورش و تکثیر دشمنان طبیعی
پرورش و تکثیر دشمنان طبیعی شامل مراحل مختلفی است:
انتخاب دشمن طبیعی؛ دشمنان طبیعی از نظر توانایی کنترل با هم متفاوتند که این تفاوت به دلیل اختلاف در خصوصیات زیستی
آنها است. از جمله این خصوصیات میتوان به قدرت باروری، قدرت جستجو و فاکتورهای دیگر نیز اشاره کرد.
۱( کیفیت دشمنان طبیعی؛ دشمنان طبیعی مورد استفاده برای تکثیر و رهاسازی باید عاری از بیماری و هیپرپارازیتوئیدها باشند.
دشمن طبیعی انتخاب شده برای تکثیر باید دارای کیفیت مناسب باشد. جمعیت موسس انتخاب شده، برای برنامه تکثیر باید یک
جمعیت سالم و قوی باشد همچنین حفظ کیفیت دشمنان طبیعی در طی سالیان متمادی نیز از اهمیت فوقالعاده زیادی
برخوردار است. زیرا ورود دشمنان طبیعی به محیط بسته در واقع جمعیت آنها را از یک جمعیت باز به یک جمعیت بسته تبدیل
میکند که با گذشت چند سال احتمال کاهش تنوع ژنتیکی و هم چنین زوال ژنتیکی وجود دارد. به همین دلیل القا ژن به داخل
جمعیت بصورت مرتب ضروری مینماید.
چگونگی القا ژن: معمولاً در برنامههای تکثیر بطور مرتب از جمعیتهای وحشی گونه، به جمعیتهای پرورشی اضافه میشود تا
از کاهش تنوع ژنتیکی جلوگیری شود.
۲( هزینه پرورش دشمنان طبیعی؛ برای موفقیت و توسعه کنترل بیولوژیک باید دشمنان طبیعی پرورش داده شده قدرت رقابت
اقتصادی با سایر روشهای کنترل آفات بویژه مبارزه شیمیایی را داشته باشند.
تعدادی از دشمنان طبیعی براحتی بر روی میزبان طبیعی خود پرورش داده میشوند. برای مثال کنه فیتوزیولوس پرسیمیلس
( Phytoseiulus persimilis ( براحتی بر روی تترا نیکوسلتیکه و گیاه لوبیا پرورش داده میشود. نمونه دیگر انکارسیا فورموزا
( Encarsia formosa ( است که بر روی ) Trialearodes vaporariorum ( به سادگی تکثیر مییابد.
ولی در مورد بعضی از دشمنان طبیعی سیستمهای طبیعی خیلی پر هزینه هستند. در سالهای اخیر توجه زیادی به پرورش
دشمنان طبیعی آفات گلخانهای بر روی میزبانهای مصنوعی انجام گرفته است. البته زمانی خواهد رسید که مبارزه بیولوژیک با
مبارزه شیمیایی رقابت کند. کنترل بیولوژیک سه نوع مختلف دارد. در کنترل بیولوژیک کلاسیک یک دشمن طبیعی را در منطقهای
رهاسازی میکنند که برای همیشه مستقر میشود و جمعیت آفت را تحت کنترل در میآورد .در این مورد هزینه خیلی ناچیز
است اما سود بالایی دارد. به این صورت که هزینه روشهای کنترل بیولوژیک حدود یک پنجاهم مبارزه شیمیایی درمیآید.
۳( ذخیره سازی و حمل و نقل دشمنان طبیعی؛ دشمنان طبیعی فقط در چند ماه از سال خریدار دارند. در حالیکه در طول سال
باید جریان تولید دشمنان طبیعی حفظ شود. زمانی که تقاضا برای دشمن طبیعی وجود ندارد باید دشمن طبیعی را ذخیره نمود.
در مورد بعضی از دشمنان طبیعی بررسیهایی تاکنون انجام شده. مثلاً در مورد پشه آفیدولتوس آفیدومیزا ) Aphidoletes aphidomyza ( ثابت شده است که در دمای حدود یک درجه سانتیگراد تا مدت دو ماه حفظ میشود. همچنین بال توری معمولی
کریزوپرلا کارنئا ) Chrysoperla carnea (، که برای کنترل بیولوژیک شتهها مورد استفاده قرار می گیرد، را میتوان حدود ۳۱ هفته
ذخیره سازی کرد.
۱( روشهای کاربرد دشمنان طبیعی؛ زمان و نحوهی رهاسازی دشمنان طبیعی در کارآیی و موفقیت آنها بسیار موثر است.
روشهای کاربرد در مورد گونههای مختلف دشمنان طبیعی بسیار متفاوت است. بعنوان مثال زنبور انکار سیافورموزا را بر روی
کارتهایی میچسبانند. بر روی هر کارت تعداد زیادی از شفیرههای آفت وجود دارد که پارازتیه است و داخل گلخانهها به نهالها
و گیاهان زینتی آویزان میکنند. زنبورهای پارازیتوئید که خارج میشوند شروع به پارازتیه کردن میزبان خودشان میکنند. در
صورتیکه بعضی از دشمنان طبیعی بوسیله هواپیما رهاسازی میشوند.
۰( ارزیابی فرآورده بیولوژیک یا دشمنان طبیعی؛ برای اطمینان از کاهش جمعیت آفت به پایینتر از سطح زیان اقتصادی ارزیابی
دشمنان طبیعی ضروری است. این ارزیابی میتواند از طریق مقایسه میزان پارازیتیسم در شرایطی که دشمن طبیعی را
رهاسازی کردیم، با شرایطی که دشمن طبیعی وجود ندارد، انجام شود. از طریق مقایسه میزان پارازیتیسم میتوان میزان
کارآیی دشمن طبیعی را سنجید. همچنین از طریق شمارش تعداد آفات در یک واحد سطح معین، در محلی که دشمن طبیعی
استفاده شده و در محلی که دشمن طبیعی وجود ندارد نیز این کار میسر میشود.
بیخطر بودن دشمنان طبیعی، دشمنان طبیعی رهاسازی شده باید سایر موجودات مفید را مورد حمله قرار ندهند

مبارزه ارگانیک با آفت در گلخانه ها

حقیقت ماجرا این است که مبارزه ارگانیک با آفات در گلخانه بسیار راحتتر از فضای باز و مزارع است و استفاده از سموم کارایی کمتری دارد.
گلخانه ها به دلیل اینکه محیط کنترل شده ایی هستند و در آنها میتوان از خروج حشرات مفید جلوگیری نمود…لذا استفاده از انواع کفشدوزکها و بالتوری ها و انواع زنبورها در فضاهایی شبیه گلخانه بیشتر توصیه میگردد.
استفاده به موقع و در چند نسل از این حشرات میتواند در کنترل ارگانیک آفات نقش به سزایی داشته باشد. مثلا اگر یک گلخانه دار از ابتدای بهار به نسبت میزان آفت موجود شروع به رهاسازی حشرات شکارگر نماید می تواند این سیکل را تا پایان برداشت محصول ادامه دهد.
ارایه چند نکته در اینجا ضروریست:
1-حتما استفاده از سموم متوقف گردد.
2-حتما پوشش گیاهی لازم در گلخانه حفظ گردد
3- دمای گلخانه خیلی بالا یا خیلی پایین نرود
4-ورودی و خروجی بوسیله توری کنترل گردد
5-استفاده ترکیبی از انواع حشرات شکارگر بیشترین و بهترین جواب را میدهد
با توجه به افزایش قیمت سموم و کاهش کارایی و مضرات مالی و جانی آن بهتر است حدالمقدور از راهکارهای ارگانیک بهره برده شود.

انواع حشرات مبارزبا آفات گیاهی

به‌طورکلىهرعاملىکهتعادلطبيعىگياهرابههمبزندودررشدونموعادىآناختلالايجادکنديکعاملمضراستوبايدآنراتاحدامکانکنترلنمود. باکمىدقتپيرامونگياهدرمی‌يابيمکهعواملبسيارىازرشدونمومطلوبآندرمراحلمختلفجلوگيرىمی‌نمايند. اينعواملعبارتند‌از: آفات،بيماری‌هاىگياهی وعلف‌هاىهرز. عواملذکرشدهدرنهايتموجبخسارتاقتصادىوکاهشکميتوکيفيتمحصولمی‌گردند.
آفات،گروهىازموجوداتزندهاندکهباحملهبهقسمت‌هاىمختلفگياه(ريشه،ساقه،برگ،گلوميوه) درمراحلمختلفزندگىآن (بذر،گياهچه،نهال،گياهجوانوگياهمسن)خسارتاقتصادیبهگياهيامحصولواردمی‌کنند.دراينحالتمعمولاًگياهازبينمی‌رودياعملکردوبازار‌پسندىمحصولبهنحوچشم‌گيرىکاهشمی‌يابد.
ازکلخسارت‌هاىواردهبهمحصولاتکشاورزى،حدود۳۰ درصدآنها ناشىازفات‌اند.خسارتآفاتدرکشورمادرسال‌هاىگذشتهبسيارزيادبودهاماامروزهباپيشرفتعلمگیاه‌پزشکىاينخسارتکاهشيافته‌است؛هرچندهنوزميزاناينخسارت‌هاازاستانداردجهانىبالاتراست.
یکی از راه های کنترل آفات استفاده از حشرات شکارگر است که این شکارگران را در راسته های مختلف حشرات می‌توان مشاهده کرد در متن زیر به چند مورد اشاره می‌گردد:
بیش از نیمی ازحشرات شکارگر جز راسته سخت بالپوشان هستند و دو خانواده Carabidaeو Coccinellidae از اهمیت بسزایی برخوردارند.دیگر خانواده شکارگر این راسته عبارتند از:
Dytiscidae،Silphidae،Cantharidae،Lampyridae،Meloidae،Cicindelidae،HistridaeوStaphilinidae.
در بین دو بالان،دزدمگسان(Asilidae) و لارو بسیاری از مگس‌های گلSyrphidae نیز شکارگرند.
در راسته بال غشاییان حدود 4/1 خانواده‌های آن کاملا شکارگر هستند.
مورچه‌ها (Formicidae) در زمره مهمترین شکارگرها می‌باشند. در اروپا برای کنترل بیولوژیکی آفات جنگل و در شرق آسیا برای کنترل بیو لوژیکی آفات مرکبات پرورش داده می‌شوند همچنین علیه لاروها، شفیره‌ها و یا حشرات کامل گونه‌های متنوعی از حشرات خاکزی موثر هستند. شکارگرهای عمومی مخصوصا مورچه‌هاو کفشدوزک‌ها می‌توانند از هجوم و استقرارآفات خارجی در کشورها و مناطق جدید جلوگیری کند و یا آن‌ها را از بین ببرند.
زنبورهای کاغذساز(Vespidae) لارو پروانه‌ها و حشراتی که بدن نرم دارند را شکار کرده و برای تغذیه نوزادان خود به داخل لانه‌های کاغذی منتقل می‌کنند.
جنسPolistes در چندین پروژه مبارزه بیولوژیک به طور موثری مورد استفاده قرار ‌گرفته‌است.
همه حشرات کامل راسته Mecoptera(Scorpion fliea) شکارگر هستند.
راسته‌های Raphidioptera،Megaloptera،Mantodea در مرحله‌ی پورگی و بلوغ جز شکارگرها می‌باشند.
شمار قابل توجهی از سن‌های خانواده Miridae شکارگر هستند. اما سن‌های شکاری Reduviidae، سن‌های سنجاقی Nabidae، سن‌های آبزی Gerridae،غواصان آبی خانواده Nepidae و برخی خانواده‌های دیگر اغلب شکارگرند.
از خانواده‌های سن‌های Anthocoridae،معروفترین شکارگر Orius insidiosus می‌باشد که مایعات بدت طعمه‌های خود از قبیل تیپس‌ها، جوربالان،ناجوربالان،بالپولکداران و کنه‌ها را می‌مکد.
چندین هزار گونه از آسیابک‌های بزرگ و سنجاقک‌ها (Odonata) نیز در مرحله ی بلوغ و پورگی شکارگرند( شکار فعالانه دسته‌های موریانه‌های در حال پرواز به وسیله سنجاقک‌ها گزارش‌شده‌است).
تعدادی از حشرات شکارگر و پارازیتوئید در کشاورزی ارگانیک به صورت معمول استفاده می‌گردد که برخی از آن‌ها پتانسیل تولید انبوه را نیز دارند در جدول زیر به آن‌ها اشاره می‌گردد.

جدول اسامی حشرات که به منظور کنترل آفات گیاهی استفاده می‌شود
دشمنان طبیعی آفات توضیحات
پشه
Aphidoletes aphidimyza
شته ها
Aphids

شته‌ها دارای شکارگرهای فراوان و موثری هستند بنابراین پتانسیل کنترل بیولوژیک موفق شته‌ها بسیار بالاست.
لارو این پشه‌ها به بیش از60 گونه شته از جمله شته‌های گیاهان گلخانه‌ای حمله کرده و ازآن‌ها تغذیه می‌کند.
پشه‌یA.aphidimyza در کنترل بیولوژیک شته‌های محصولات گلخانه‌ای مفیدتر از کفشدوزک‌ها یا بالتوری سبز می‌باشد ولی حضور لاروهای این حشره روی برگ‌ها ممکن است از ارزش بازارپسندی گیاهان زینتی بکاهد.
یکی از معایب A.aphidimyza این است که تحت شرایط سرد و روزهای کوتاه وارد دیاپوز می‌شود که می‌توان با نصب لامپ‌های التهابی و گرمازا در شب های سرد زمستان (بهمن ماه) از بروز دیاپوز جلوگیری کرد. این پشه به صورت شفیره در ورمیکولیت (vermiculite) مرطوب بسته‌بندی و عرضه می‌شود.
بالتوری سبز

Chrysoperla (=chrysopa)carnea
شپشک‌های آرد آلود
سفید بالک¬های نابالغ
لاروهای کوچک
تخم حشراتو کنه‌های تارعنکبوتی بالتوری سبز، لاروهای این بالتوری به عنوان شیر شته شناخته شده و بسیار مورد توجه قرار گرفته شده‌است چون قدرت تهاجمی بالایی دارند و می‌توانند طی یک هفته تا 425 شته یا طعمه دیگر را مصرف کنند.
از شپشک¬های آرد آلود، سفید بالک‌های نابالغ، لاروهای کوچک و نیز تخم سایر حشرات و کنه های تار عنکبوتی نیز تغذیه می‌کنند.
بالتوری‌های سبز توسط بسیاری از تولیدکنندگان تجاری به بازار عرضه می‌شوند.در ایران نیز دانش فنی تولید انبوه این شکارگر بدست‌آمده‌است.
Chrysoperla comanche
این گونه بالتوری سبز که به طور تجاری تولید می‌شود بسیار مشابه C.rufilabris است و عموما در باغات و تاکستان‌ها و در ارتفاعات پایین استفاده می‌شود. زیست شناسی و چرخه زندگی آن بسیار شبیه به C.ccaeneaاست اما در شرایط خشک محیطی بهتر می‌تواند رشد کند.
Chrysoperla rufilabris این حشره، گونه دیگری از بالتوری‌ها است که برای کنترل آفات دارای بدن نرم از جمله شته‌ها عرضه می‌شود.امروزه استفاده از این گونه در ایالت‌های شمالی امریکا برای استفاده در باغات میوه معمول شده‌است. زیست شناسی و چرخه زندگی آن بسیار شبیه به C.ccaenea است اما در شرایط مرطوب بهتراز C.carnea سازگار می‌شود.
کفشدوزک
Hippodamia convergens هر کفشدوزک می‌تواند طی دوره زندگی خود تا 2000 شته را بخورد.
دومین و سومین نسل این کفشدوزک می‌تواند شته پنبه را کاملا از بین ببرد.
Macrolophus caliginosus
امروزه این حشره در اروپا بصورت تجاری تولید می‌شود(لهستان).
در ایران نیز مطالعات خوبی روی رفتار‌شناسی این سن با استفاده از آن در گلخانه‌ها انجام شده‌است.
کفشدوزک
Novius cardinalis شپشکاستراليایی اینحشرهبرایاولينبارازاستراليایعنیوطناصلیشپشکاسترالياییIceria purchaseبه آمریکا بردهشدهوازآنجابهسایرنقاطجهانبههرجاکهآفتمذکورانتشاردارد، راه یافته‌استدرایراناینحشرهمفيدازفرانسهآوردهشدهودرشمالکشوررهاگردیدهاست. کفشدوزکنوویوستکخواراستوازشپشکاسترالياییتغذیهمی‌کند. اگرشرایطمساعدباشد،بهشدتآفتراازبينمی‌برندوخودنيزدراثربیغذاییازبينمی‌رود. بههمينلحاظلازماستاینحشرهرادرمحل‌هایمخصوصیبرایبقاینسلحفظونگهدارینمود.
Deraeocoris berevis
شته‌ها و سفید بالک
تریپس‌ها و لاروهای کوچک این سن از خانواده Miridae بوده و گرچه عمدتا از شته‌ها و سفید بالک‌ها تغذیه می‌کند ولی به تریپس‌ها و لاروهای کوچک نیز حمله می‌کند.
جمعیت شته‌ها بسیار سریع افزایش می‌یابد لذا بهترین زمان رهاسازی دشمنان طبیعی زمانی است که جمعیت شته‌ها پایین باشد.

Hypoaspis miles
گونه‌های متعددی از کنه‌ها و برخی از سن‌ها
Euseius hibisci
E.secuttalis Thrips تریپس گل غربی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار‌است چون ویروس پژمردگی لکه‌ای گوجه فرنگی و ویروس نکروز گل حنا را به بسیاری دیگر از محصولات باغی و گل‌دار منتقل می‌کند و امروزه به عنوان تریپس غالب در گلخانه‌های سراسر دنیا محسوب می‌شود.
از تریپس‌های مهم دیگر می‌توان به تریپس پیاز، تریپس گل مشرقی، تریپس گلخانه اشاره‌کرد.
گونه¬های متعددی از کنه‌ها و برخی از سن‌ها جز شکارگرهای اختصاصی تریپس‌ها هستند ولی کنه‌های Phytoseiidae مهمترین شکارگران تریپس‌ها محسوب می‌شوند.
Hypoaspis miles از خانواده Laelapidae و بومی آمریکای شمالی یکی از این کنه‌ها است.
Euseius hibisci: در کالیفرنیا برای مبارزه با تریپس مرکبات به صورت رهاسازی تلقیحی استفاده می‌شود.
E.secuttalis: این گونه در اقلیم‌های گرم امریکای شمالی و خاورمیانه بسیار گسترش دارد که بیشتر برروی درختان و درختچه‌ها یافت می‌شود.

Orius spp
Thrips

Neoseiulus cucumeris

N.degenerans این سن‌های ریز شکارگر در باغات و بسیاری از محصولات زراعی و بیشتر در داخل گل‌ها یافت می‌شوند.
سن‌های اوریوس به علت آنکه در گل‌ها یافت می‌شوند از شکارگرهای کارآمد تریپس گل غربی به حساب می‌آیند این سن‌های شکارگر همچنین از کنه‌های تار عنکبوتی، شته ها، سفید بالک‌ها و تخم شب‌پره‌ها و همچنین از شهد و گرده گل نیز تغذیه می‌کنند. بسیاری از گونه‌ها Oriusامروزه به صورت تجاری تولید می‌شوند.
پرمصرفترین دشمنان طبیعی برای مبارزه با تریپس‌ها ،کنه‌های شکارگرNeoseiulus cucumerisو N.degeneransهستند.

Delphastus pusillus

Macrolophus caliginosus سفیدبالک
Whiteflie
سفید بالک‌ها یا مگس‌های سفید طیف وسیعی از محصولات گلخانه‌ای را آلوده می‌کنند. سفیدبالک‌گلخانه‌ای،گونه‌ای است بومی مناطق حاره‌ای که در سراسر گلخانه‌های جهان یافت می‌شوند. این حشره آفت بسیار مخربی برای خیار، گوجه فرنگی، گل آویز، شمعدانی، ختمی، ژربرا و بنت‌القنسول است که به صدها محصول زراعی و زینتی دیگر نیز حمله می‌کند. سفید بالک گلخانه متداولترین گونه‌ای است که در گلخانه‌های مناطق شمالی یافت می‌شود.
Delphastus pusillus: این شکارگر به راحتی می‌تواند بین پوره‌های پارازیته و غیر پارازیته تمایز قایل شده و از خوردن پوره ‌های پارازیته بپرهیزد که این یک فاکتور مثبت برای این شکارگر محسوب می¬شود.
افراد ماده قادرند روزانه 150 عدد تخم یا پوره سفید بالک را از بین ببرند.
Macrolophus caliginosus: از شته¬ها و تا حد کمتری از کنه‌های تار عنکبوتی ،تخم شب پره‌ها ،لارو‌های مینوز و تریپس‌ها تغذیه می‌کنندولی جمعیت آن‌ها با تغذیه از سفید بالک‌ها سریعتر رشد می‌کند.

کفشدوزک
Cryptolemus montrezieri شپشکآردآلودساحلی
Pseudococcus maritimus
ازخارجبهاینکشورآورده‌شدهودرسواحلدریای‌خزررهاشده‌است.

زنبورهایخانوادهIchneumonidae ، Chalcididaeو Brachonidaeازاهميتویژه¬ایبرخوردارهستندوصدهاگونهازاینخانواد‌ه‌هارامی‌توانذکرکردکهدرطبيعتکنترلشدیدآفاتمهمزراعیرابرعهدهدارند.
زنبورپارازیتوئيدتلنوموس،حشرهکوچکیاستکهدرتخمسنگندموگونه‌هاینزدیکبهآنتخمریزیمی‌کندوتخم‌هایاینآفتراازبينمی‌برد. سالها اینحشرهمصنوعادرآزمایشگاه،پرورشدادهمی‌شدودرمزارعآلودهرهامی‌گردید.باوجودیکهاینپارازیت‌هادرمبارزهباسنگندمبسيارمؤثرومفيدند،متأسفانهدرسال‌هایاخيربهدليلعدمموفقيتدرکاربردآن‌هاواحتمالابهدليلرقابتفروشندگانسموم،تکثيرورهاسازینمی‌شوند.بسياربجاستکهاینروشدوبارهاحياءشودوپسازرفعنواقصگذشتهدوبارهمورداستفادهقرارگيرد. گونه‌هایی که از زنبورکوچکTrichogrammدرنقاطمختلفجهانپرورشدادهمی‌شوندوبرایمبارزهباکرمقوزهپنبهوآفاتینظيرآنکهازبکارمی‌روند.درایراننيزتوليدانبوهورهاسازیاینزنبورهاعليهآفاتمختلفگياهانزراعیودرختانميوهشروعشده‌است.
براى مبارزهباشپشک‌هاىآردآلود،سفیدبالک‌ها،شتهها،پسیل‌هاوتخمحشراتمختلفاززنبورهاى گوناگونىاستفادهمى‌شودازجملهجنسمشهورAphelinusکهمتعلقبهخانوادهAphelinidae زنبورهاىتریکوگراماTrichogrammaspp ازجمله پارازیت‌هاىتخمهستند.زنبورتریکوگراما، پارازیتوئیدمهمىاستکهبراىکنترلجمعیتآفاتىچونکرمگلوگاهانار،کرمساقه‌خواربرنجوکرم ساقهخوارذرتمورداستفادهقرارمی‌گیرد.
Trichogramma brassicae: زنبورهای تریکوگراما که به عنوان کنترل بیولوژیک در سطح گسترده‌ای از اکوسیستم‌های کشاورزی بکار می‌روندبه صورت انبوهبر روی بذر غلات پرورش داده می‌شوند زمان رهاسازی زنبور بر اساس زمان عمر تخم می‌تواند در میزان پارازیتیسم و استراتژی کنترل آفت و نیز بهینه سازی پرورش انبوه زنبور حایز اهمیت باشد.
زنبور
Aphelinus mail
شتهمومیسيب ازحشراتیاستکهدرمبارزهباشتهمومیسيبدراروپاوآمریکاعملابکاربردهمی‌‌شود.
زنبور
Prospaltella berlesie شپشکتوت گونهتکخواریاستکهفقطرویشپشکتوتفعاليتداردوبهمقياسوسيععليهاینآفتبکارمی‌رود.
زنبور
Tryoxis pallidus شته گردو کشورماازنظروجودپارازیت‌هاوپرداتورهایآفات،بسيارغنیاستوموردتوجهعلاقمندان به روش مبارزهبيولوژیکدرسراسرجهان می‌باشد. این زنبور ازایرانبهکاليفرنيابردهشدهوبهعنوانیکیازمؤثرترینعواملبيولوژیکعليهشتهگردوبکارمی‌رود.
زنبور
Aphytis procila سپرداربنفشزیتون این گونهدرکنترلجمعیتسپرداربنفشزیتوناعجازمی‌کند.
کفشدوزک7نقطهای
Coccinella septempunctata شته‌ها لارووحشرهکاملازشته‌هاتغذیهکردهوجزءحشراتشکارچی ومفیدمحسوبمی‌شوند.
کفشدوزکاسترالیایی
Rodolia cardinalis شپشکاسترالیایی
Icerya purchase درایران،تحقیقاتدرزمینهمبارزهبیولوژیک ازسال1370باتاسیسموزهجانورشناسیدانشکدهکشاورزی دانشگاهتهرانآغازشدودرسال1912باورودکفشدوزکاسترالیاییRodolia cardinalis توسط مرحومجلالافشاربرایمبارزهباشپشکاسترالیاییدرباغهایمرکباتشمالایرانتوسعهیافتاما تولیدورهاسازیانبوهعواملبیولوژیکدرکشورمانازسال1374بهصورتاجراییدرآمدهاست.
شیخکاروپایى
Mantis religiosa کنترل طیف گسترده‌ای از افات گلخانه‌ای
زنبورپارازیتوئید
Encarsia formosa Trialeurodes vaporariorum

Bemisia tabaci اینزنبوربهلاروهایسن 3 و 4 سفیدبالک‌هایگلخانهTrialeurodes vaporariorum وتنباکوBemisia tabaci حملهمی‌کندوترجیحاًبهسفیدبالک‌گلخانهعلاقهدارد. اینزنبورتخم‌هایخود رادردرونبدنلاروهامی‌گذارد.زنبورپارازیتوئیدEncarsia formosa حساسایتبالاییبهسموم دارد.
درشرایطیکهدمای گلخانهروبهافزایشاستبایدازرهاسازیآناجتنابشودوبهتر استازگونهEretmocerus eremicus استفاده‌شود.
زنبورپارازیتوئید
Eretmocerus eremicus Trialeurodes vaporariorum

Bemisia tabaci مراحلرشدیاینحشرهداخلبدنمیزبانمی‌باشد.سفیدبالکگلخانهوسفیدبالکتنباکوبهویژهدرسندوموسوملاروی،میزبان‌هایآنزنبورهستند.
Ercal نامتجاریمحصول وارداتیاستکهازشکارگرEretmocerus eremicus تهیهمی‌گردد.
آفتهدفآنشفیرهمگس سفیداستولیکنهدونقطه‌ایوکنهقرمزدرختانمیوهنیزمیزبان‌هایآنهستند. درمواقعیکه دمایگلخانهروبهافزایشاسترهاسازیاینعاملعلیهسفیدبالک‌هاکاراییبیشترینسبتبهگونه Encarsia formosa دارد.
زنبورپارازیتوئید
Aphidius colemani شتهپنبه
Aphis gossipii
شتهسیب¬زمینی
Aulacorthum solani
شتهتنباکو
Myzus persicae var بانامتجاری Aphipar عرضهمیشودکهکنترلکنندهشتهپنبه، سیب‌زمینی،تنباکووشتهسبزهلونیزمی‌باشد.
بهسببمشکلاتیکهدرتکثیراین موجوداتوجوددارد،پرورشانبوهآن‌هادرکشوردرحالحاضرامکانپذیرنمی‌باشد.
زنبورپارازیتوئید
Diglyphus iseae
سن گوجه‌فرنگی
Cyrtopeltis modestus
شکارگرهای عمومی مانند عنکبوت‌ها و مورچه‌ها Leafminer اینزنبوربهتماممراحللارویمینوزهاحمله کردهولیلاروهایسندوموسومراترجیحمی¬دهدوپارازیتوئیدمهمآفت Leafminerمی‌باشد.
:Leafminersتعدادی از شکارگرهای عمومی مانند عنکبوت‌ها و مورچه‌ها از افراد بالغ یا لارو مینوز‌ها تغذیه می‌کنند اما هیچ کدام از آن‌ها شکارگر اختصاصی مینوزها نیستند.
سن گوجه‌فرنگیCyrtopeltis modestusاز خانوادهMiridae شکارگر اختیاری Liriomyza spp است که در امریکا برای کنترل مینوز روی داوودی و گوجه فرنگی مورد بررسی قرارگرفته‌است.
زنبور
Ooencyrtus fecundus سن گندم
Eurygaster integriceps سن گندم Eurygaster integricepsیکی از آفات مهم گندم در ایران می‌باشد که خسارت کمی و کیفی وارده توسط این آفت، زیان‌های سنگینی وارد می‌کند مهمترین دشمنان طبیعی این آفت پارازیتوئید‌های تخم می‌باشند.
Diglyphus isaea مگس‌های مینوز خیارLiriomyza spp مگس‌های مینوز بدلیل چند نسلی بودن و مناسب بودن شرایط محیطی در گلخانه در فصول مختلف سال، دارای قدرت زاد‌و‌ولد و زنده‌مانی زیادی بوده،بطوری که جمعیت آن‌ها در مدت زمان کوتاهی به مرحله‌ی طغیان می‌رسد و در صورت عدم کنترل می‌تواند خسارت قابل توجهی واردکند.
زنبور Praon volucre شته
Acyrthosiphon pisum شته Acyrthosiphon pisum یکی از آفت‌های مهم لگومینوز می‌باشد این زنبور از پارازیتویید‌های مهم شته مذکور می‌باشد.
زنبور
Diadegma semiclausum بید کلم
Plutella xylostella زنبور مذکور پارازیتویید داخلی و انفرادی مرحله‌ی لاروی بید کلم می‌باشد.
Habrobracon hebetor کرم ساقه خواراروپایی ذرت
Ostrinia nubilalis
کرم غوزه‌پنبه
Helicoverpa armigera
جهتکنترل مراحل لاروی بالپولکداران آفت
کنترل کرم گلوگاه انار از لارو شبپره‌يمدیترانه‌ايآرد Anagasta kuehniellaبرای تولید انبوه زنبور مذکور می‌توان استفاده‌کرد.
این زنبور یکی از پارازیتوئیدهای مهم حشرات می‌باشد که به طور گسترده‌ای جهت کنترل مراحل لاروی بالپولکداران آفت، مورد استفاده‌قرار‌می‌گیرد.
امروزه در ایران عملیات تلفیقی کرم غوزه‌ی پنبه با استفاده از Bacillus thuringiensis Berliner همراه با زنبور براکون یا تریکوگراما اجرا می‌شود.
این زنبور پتانسیل بالایی درکنترل کرم گلوگاه انار دارد.
کرم ساقه خوار اروپایی ذرت یکی از آفات مهمترین آفات ذرت در ایران می‌باشد که هر سال سبب خسارت اقتصادی به محصول می‌گردد.
Trissolcus grandis سن گندم
Eurygaste integriceps این زنبور پارازیتویید تخم سن گندم می‌باشد.

Binodoxys angelicae
Lysiphlebus fabarum
Aphelinus paramalis

Syrphophagus aphidivora
Asaphes suspensis
Alloxysta sp شته هايدرختانار
Aphis punicae

Macrosiphum euphorbiae سه نمونه اول پارازیتوییدهای شته انار می‌باشند.
سه نمونه آخر شامل هیپرپارازیتوئید‌های شته انار می‌باشند.
هر شش زنبور ذکر شده بسیار کوچک می‌باشند به طوری که شناسایی مورفولوژیکی آن دشوار می‌باشد.

Comperiella bifasciata سپردارقرمز ایران شپشک سپردار قرمز مرکبات با 200 میزبان گیاهی، یکی از آفات مهم مرکبات در دنیا می‌باشد این شپشک در ایران علاوه بر گیاهان مثمر به گیاهان غیرمثمر هم خسارت می‌زند از زنبور مذکور می‌توان برای کنترل بیولوژیک این آفت استفاده‌نمود.
Ooencyrtus
pityocampae

Trissolcus agriope پارازیتوییدتخمسنسبزپسته
Brachynema signatum این دو زنبور از پارازیتوئیدهای مهم تخم سن سبز پسته هستند که زمان ظهور این دو متقاوت می‌باشد قابلیت کنترل‌کنندگی بالایی دارند.
باتوجه به دو نکته بالا پرورش و رهاسازی این دو زنبور به منظور کنترل بولوژیک کلاسیک می‌تواند جایگزین مناسبی برای کنترل شیمیایی در باغ‌های پسته علیه سن سبزپسته در تمام فصل زراعی ¬باشد.
زنبور
Trioxys Pallidus
بالتوری سبز
Chrysoperla carnea
کفشدوزک
Adalia bipunctata
کفشدوزک
Coccinella septempunctata
سن
Oriussp
شتهکوچک گردو
Chromaphis juglandicola
شته گردو یکی از آفات در مناطق کشت گردو می‌باشد در طی مطالعه‌ای که در آذربایجان‌غربی صورت گرفت نشان داد که تمامی دشمان طبیعی ذکر شده در کنترل این آفت نقش دارند و در بین این موارد زنبور Trioxys Pallidusبیشترین تاثیر را در کنترل این آفت دارد.
Venturia canescens کرم گلوگاهانار کرم گلوگاه انار مهمترین آفت میوه انار در ایران است که هر ساله خسارت زیادی ببار می‌آورد و زنبور Venturia canescens در کنترل این آفت تاثیر بسزایی دارد از پروانه بیدآرد برای تولید انبوه این زنبورمی‌توان‌استفاده‌کرد.
Trichogramma spp
Chrysoperla carnea
Habrobracon hebetor
Orius spp کرمساقه خواراروپاییذرت
Ostrinia nubilalis کرم ساقه خوار ذرت یکی از آفات ذرت در ایران می‌باشدکه هر ساله سبب خسارت اقتصادی در ایران می‌گردد از این رو مبارزه با این آفت اجتناب ناپذیر است.
زنبور تریکوگراما به عنوان پارازیتویید تخم این آفت در کنترل آن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کلیه حشرات نام برده برای کنترل بیولوژیک این آفت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
Hippodamia variegata
Oenopia conglobata شته سبز هلو
Myzus persicae
شته سبز گندم
Sitobion avenae
شته سیاه باقلا
Aphis fabae
شته مومی کلم
Brevicoryne brassicae
شته روسی
Diuraphis noxia
شته جالیز
Aphis gossypii
کفشدوزک‌ها با فعالیت شکارگری خود نقش مهمی در کنترل طبیعی شته‌ها دارند یکی از مهمترین گونه‌های آن‌ها کفشدوزک Hippodamia variegata است که دارای پراکنش جهانی می‌باشد این گونه به وفور در ایران یافت شده وبه عنوان دشمن طبیعی شته‌ها از اهمیت بالایی برخوردار‌است.
بالتوری
Chrysoperla carnea سفیدبالک
Bemisia tabaci
سفید بالک به عنوان یک آفت اقتصادی دارای میزبانی وسیع و همه جازی بوده و روی بسیاری از گیاهان کشاورزی از جمله گیاهان گلخانه ای در مناطق معتدل و گرم دنیا گزارش‌شده ا ز روش رها‌سازی بالتوری در گلخانه می‌توان برای کنترل سفید‌بالک استفاده‌نمود.
کفشدوزک
Nepnus arcuatus Nipaecoccus viridisشپشک آرد آلود جنوب
Planococcus citriشپشک لیموی آب این کفشدوزک شکارگر بومی چند خواره شپشک آرد آلود در خوزستان می‌باشد.
کفشدوزک
Cryptolaemous montrouzieri بالشک مومی مرکبات
شپشک آردآلود پنبه
Phenacoccus solenopsis
شپشک آرد آلوی چای
Psuedococcus viburni شپشک‌ها یکی از آفات بالقوه با گسترش جغرافیایی جهانی هستند که به گیاهان زیادی حمله و خسارت اقتصادی وارد می‌کنداین کفشدوزک توانایی کنترل این آفت را دارد.

توجه:کنه‌ها جز حشرات نمی‌باشند اما بدلیل اینکه می‌توانند خسارت زیادی در باغات، انبار ومراکز پرورش و نگهداری حشرات وارد کنند و همچنین به دلیل اینکه یک کارشناس باید توانایی تشخیص علائم خسارت حشره را از کنه داشته باشد در تمامی کتب حشره شناسی و جزوات به آن‌ها نیز اشاره می‌گردد در این متن به دلیل طولانی شدن مطالب ارائه شده توضیحی داده‌نشده اما در جدول بالا به برخی از کنه‌های آفت و شکارگر اشاره ‌شده‌است.

اصولباغبانیوهرسدرختان

اگرپسازاحداثباغمیوه،نهال‌هایکاشته‌شدهبهحالتطبیعیخودرهاشوندوهیچدخالتیدررشدو
شاخه‌بندیطبیعیآن‌هاصورتنگیرد،شاخه‌هایمزاحموپرپیچوخمدرداخلتاجدرخترشدکردهوبه دلیلمتراکمشدنتاجدرختوسایه‌اندازیشاخه‌هایبالاییهیچنوریبهقسمت‌هایوسطوپاییندرخت نخواهدرسید.درچنینشرایطیشاخه‌هابهتدریجخشکشدهوازبینمی‌روند وباردهیدرختنیزمحدودگشتهومیزانمحصولوکیفیتآنپایینخواهدآمد. علاوهبراین،مشکلسال‌آوریوتناوبباردهینیزبروزمیکند،بهطوریکهدرختدریکسالمیوه‌هایزیادوریزتولیدکردهودرسالبعدتولیدناچیزی خواهد‌داشتویابدونبارخواهدبود. بنابراین هر گیاهی بعد از کشت شدن نیار به تربیت دارد. انواع تربیت نهال شامل شکلهرمی، شکلشلجمی، شکلجامی(مرکزباز) می‌باشد.
هرس علموهنرقطعکاملیاجزییاندامهایمختلفگیاهبهمنظورتحتتاثیرقراردادنوهدایتمسیررشدوباروریگیاه به منظور تولیدیکسطحسبزینهمطلوبوایجادتعادلبینرشدرویشیوزایشیگیاهاست.هرسرویاندام‌هایمختلفگیاهانجاممی‌شود. هرسشاخه،هرسریشه( درموردهسته‌دارهاونیزبرایجوان‌سازیتاکستان‌هاانجاممی‌شود)،هرسبرگ( دردرختخرماانجاممی‌شود)،هرسگلومیوهازجملهانواعهرساست.زمان هرس روی درختان متفاوت است مثلا در “هرسزمستانهیاهرسسیاه” کهبعدازخزاندرختانتاقبلازبازشدنجوانه‌هادربهارانجاممی‌شودودرواقعرایج‌ترینهرسیاستکهدردرختانمیوهانجاممی‌شود ولی “هرستابستانهیاهرسسبز”ازاوایلتااواخرتابستانانجاممی‌شودوبهعنوانهرسمکملدرموردبعضیازدرختانمیوهازجملهانگور،هلو،انجیرودرختانسیبرویپایه‌هایپاکوتاهانجاممی‌شود. هرستابستانهبیشازهرسزمستانهباعثکاهشرشددرختمی‌شود. اثراینهرسکوچککردندرختوبالابردنکیفیتمیوهدراثرافزایشنفوذنوربهدرختاست. افزایشنفوذنوردردرختبرانگیزشگل‌هایسالبعدنیزاثرمثبتدارد.”اواخر پاییز یا اوایل زمستان” نیز زمانی مناسبی برای هرس درختانی است که شیرابه تولید می‌کنند.
هرس درختان دلایل و فواید زیادی دارد که در متن زیر به چند مورد اشاره می‌گردد:
حذفسرشاخههایمزاحم،خشکشده،آفتزدهوبیماروشکستهجهتحفظوتامینسلامتگیاه.
حذف فرم زمستان‌گذران آفات در باغات.
باعث فراهم‌شدن فضای مناسب برای فعالیت حشرات شکارگر و پارازیتوئید.
ایجادشرایطمناسبجهتورودنوروهوا.
ایجادشکلویژهدرشاخسارهگیاهجهتشکلسازیگیاهانجهتتزئین.
ایجادتعادلبینشاخسارهوریشه.
جوانساختندرختانمسنازطریقحذفشاخه‌هایپیرووادارکردندرختبهتولیدشاخه‌هایجدید.
محدودکردنرشدوکوتاهساختنبرایتسهیلعملیاتیمانندسمپاشیوبرداشتوزینتبخشیدنبهدرخت و…
توجه: نحوه‌ی تربیت نمودن نهال و نحوه هرس کردن درختان مختلف برحسب هدفی که داریم بایکدیگر متفاوت استوبه دلیل گستردگی مطالب در این متن،مطالب کوتاهی آورده شده‌است.
در باغات برای اعمال هرس علاوه بر نکاتی که در بالا ذکر گردید(یعنی برحسب نوع درخت و هدفی که داریم روش مناسبی را انتخاب کنیم)باید توجه کرد که از ادوات استریل و تمیز استفاده گردد زیرا عدم توجه به این نکته باعث می‌شود در صورت وجود درختی آلوده، ناخواسته به عنوان ناقل عمل کرده وباعث وارد شدن خسارت جبران ناپذیر به کشاورز گردیم.

در جدول زیر اطلاعاتی در رابطه با مفاهیم بالا ارائه می‌گردد
تربیت نهال شکلهرمی: دراینروشعملاًسربرداریانجامنمی‌شود. سهتاپنجشاخهجانبیراکهدرجهاتمختلفدرختباشد،انتخابوازیکسومانتهاییقطعمیشوند. بعدهااینشاخه‌هابازوهایاصلیدرختراتشکیلمی‌دهند. درسال‌هایبعدنیزهرستنهابهحذفشاخه‌هایفرعیاضافیوشاخه‌هایپایینتنهمحدودمی‌شود.

شکلشلجمی: اینشکلبیشتردرمیوه‌کاریوبرایمحدودکردنارتفاعدرختوگستردهنمودنتاجآندردرختانیمانندگلابی،بعضیازانواعسیبمانندرددلیشز،همچنیندرزردآلو،آلو،بادام،گردو،خرمالو،پستهوغیرهبه‌کارمی‌رود. اینطرزتربیتباعثمی‌شودکهدرختدرتمام‌جوانبخوددارایشاخه‌هایقویشودوشاخه‌هابتوانندمحصولزیادیتولیدکردهدربرابروزنآنونیزفشارهایخارجیبهراحتیمقاومتکنند.

شکلجامی(مرکزباز): دراینفرمتربیتبههیچشاخه‌اییاجازهدادهنمی‌شودکهحالتپیش‌آهنگبهخودبگیرد.
اینسیستمتربیتمناسبدرختانسیبنیست. شکلجامیبیشتربرایهلووآلویژاپنیوگاهیاوقاتبرایبعضیازارقامبادامبکارمی‌رود. بااینحالبهدلیلبازبودنمرکزتاج،مقدارمحصولدرهردرختکمترازسایرسیستم‌هاخواهدبود. حسناینشکلبازبودنقسمتمرکزیتاجونفوذنورکافیبهداخلآنمی‌باشد. مهمترینعیباینروشآناستکهمحل
اتصالشاخه‌هایاصلیبهتنهبدلیلتراکمآنهانسبتاًضعیفاستوهمیشهاینخطروجودداردکهدراثروزنمیوهوفشارناشیازبرفویخزمستانه،تنهیکیاچندشکافازوسطبرداردودرختازبینبرود. لازمبهذکراستکهاینروشتربیتبرایمناطقیکهنورکمیدارندقابلتوصیهاست،زیرادرمناطقمرتفعودرشرایطبانورزیاد،درختدچارآفتابسوختگیمی‌شود.
‌نکته تربیت نهال برحسب نوع گیاه متفاوت می‌باشد مثلا برای تربیت انگورازروشهایخزنده(خوابانیدنرویپشته)،پاچراغیوانواعروش‌هایکوردون( روسیمی) استفاده می‌شود کههریکازاینروش‌هابستهبهشرایطاقلیمیمحلاحداثتاکستانمتفاوتخواهندبود.
انواعهرس براساس اندام‌هایمختلفگیاه هرسشاخه،هرسریشه،هرسبرگ،هرسگلومیوه.
زمانهرس هرسزمستانهیاهرسسیاه،هرستابستانهیاهرسسبز،اواخر پاییز یا اوایل زمستان
نوع گیاه هرسگیاهانزینتی، هرسدرختچه و…
و…
توجه:این جدول برای نشان دادن تنوع انواع هرس آورده شده. هر کدام از انواع هرس به انواع مختلفی نیزتقسیم می‌شوند.مثلا: هرس شاخه شامل هرس کوتاهکردنشاخه )سرشاخه‌زنی(،تنککردنشاخه‌ها،زخم‌زنیوخم‌کردنشاخه می‌باشد.

انواعنژادهاینهالونحوهاصلاحنهال‌هایمیوه

در رابطه با این عنوان باید خاطر نشان شد برحسب انواعدرختان نژادهای متفاوتی وجود دارد. نحوه‌ی اصلاح نهال‌های میوهبا یکدیگر بسیار متفاوت می‌‌باشد اما فرایند اصلاح نهالدارای چارچوب پایه می‌باشد.در تمامی مراحل اصلاح نهال پژوهشگر نیازمنداطلاعات علمی و عملی می‌باشد. اطلاعاتی در رابطه با نوع گیاه، تسلط بر روش‌های مولکولی ،تسلط برکشت بافت، تسلط بر روش‌های آزمایشگاهی و قدرت تحلیل داده‌های آماری و مولکولی و ….
اصلاح نهال میوه به دلایل مختلفی انجام می‌پذیرد مثلا تغییر کیفیت میوه، مقاومت به آفت و یا بیماری، مقاومت به شرایط محیطی، تغییر شکل ظاهری گیاه مثلا کوتاه کردن بوته ویا افزودن ژن تولید کننده آنتی‌بیوتیک و یا ویتامین و….

انسکتاریومونحوهپرورشدرآن

پسازبررسی‌هایدقیقآزمایشگاهیازنظرشناساییوانتخابمناسب‌تریننوعدشمنطبیعی،نوبتتکثیرآنمی‌باشد. تکثیردرمحل‌هاییبهنامانسکتاریومانجاممی‌شود. انسکتاریوممحلیاستکهدرآنشرایطلازمازنظرحرارت،رطوبتونوربرایرشدوتکثیرعاملموردنظرفراهممی‌باشد. به‌عبارتدیگرانسکتاریومبهترینشرایطرشدونموسریعوبهینهعاملیراکهقصدپرورشآنراداریمرافراهممی‌آورد. درانسکتاریوم‌هامعمولاتبادلاتحرارتیورطوبتیبافضایبیرونبهحداقلرسیدهورعایتمسائلبهداشتیازاهمیتفراوانیبرخورداراست. بستهبهنیازومسائلاقتصادی،انسکتاریوم‌هاازادواتووسائلسادهتامدرنبرایتأمینشرایطبهینهپرورشعواملبیولوژیکاستفادهمی‌نمایند.
در رابطه با نحوه‌ی پرورش دشمن طبیعی در انسکتاریوم باید توجه کرد که نسبت به نوع موجود متفاوت می‌باشد مثلا نحوی پرورش زنبور پارازیتوئید متفاوت از بالتوری می‌باشد.